Η Ευρωπαϊκή Ένωση περνάει αναμφισβήτητα κρίση αξιών, και το BREXIT είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Μέσα σ’ ένα τέτοιο κρίσιμο χρονικό πλαίσιο, η ιδιότητα του Ευρωπαίου πολίτη, αν και είναι κάτι που όλοι οι κάτοικοι της ευρωπαϊκής ένωσης διαθέτουν στα χαρτιά, ενστερνίζεται από ελάχιστους με τρόπο εφάμιλλο της εθνικής τους ταυτότητας.

Ο φιλόδοξος θεσμός που θεμελιώθηκε μεταπολεμικά, παίρνοντας αρχικά το όνομα Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα το 1957, συγκρατείται πλέον με ευαίσθητα δεσμά, καθώς η κρίση δημοσίου χρέους του 2008 ήρθε για να εντείνει το χάσμα μεταξύ των κρατών μελών και να επαναφέρει επί του τάπητος ερωτήματα σχετικά με το τι είναι ή τι θα έπρεπε να είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση.

Ήδη από τις ευρωεκλογές του 2012, βλέπουμε να κάνουν την εμφάνισή τους στο Κοινοβούλιο εκπρόσωποι με πιο ευρωσκεπτικιστικό προσανατολισμό, κάτι που σαφώς αντανακλά το εγχώριο κλίμα που επικρατεί απέναντι στο διακύβευμα. Ταυτόχρονα, τα εθνικιστικά ακροδεξιά κόμματα γνωρίζουν μια κλιμακωτή άνοδο σε όλα τα μήκη και πλάτη της γηραιάς ηπείρου, προβάλλοντας την εθνική απομόνωση ως σωτηρία από τα δεινά της παγκοσμιοποίησης και της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

Το όραμα μιας Ευρώπης χωρίς σύνορα, ενός οργανισμού-πρότυπου για την παγκόσμια ειρήνη και την επικοινωνία των λαών, μοιάζει να καταρρέει υπό το βάρος των πολιτικών, πολιτισμικών και οικονομικών διαφορών που αναδύονται με αφορμή την οικονομική και προσφυγική κρίση, τα τρομοκρατικά χτυπήματα και την ενίοτε δύσκολη κοινή διαχείριση της εξωτερικής πολιτικής με τα κράτη εκτός ζώνης Σένγκεν.

Τελικά τι είναι αυτό που μας ενώνει; Ζώντας ως Ευρωπαίοι πολίτες υπό την προστατευτική ομπρέλα του οργανισμού, έχουμε δεσμούς ουσιαστικής γειτνίασης μεταξύ μας, που επεκτείνονται πέρα από μια κοινή νομισματική και συνοριακή πολιτική, ή συνεχίζουμε να βλέπουμε την Ευρωπαϊκή Ένωση ως έναν οικονομικό θεσμό που ευνοεί μια χούφτα κράτη μέλη εις βάρος των υπολοίπων; Είναι άραγε πολύ αργά για να σωθεί η Ευρώπη των αξιών και των λαών, έτσι όπως είχε πολυδιαφημιστεί κατά τη δεκαετία του 80’;

Είναι εφικτή μια κοινή Ευρωπαϊκή ταυτότητα;

Πυλώνας της ευρωπαϊκής ενσωμάτωσης αποτελεί όπως ακούμε συχνά η κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα, η συναίσθηση δηλαδή των κατοίκων της ένωσης πως είναι πάνω απ’ όλα Ευρωπαίοι πολίτες. Εύλογα προκύπτει το ερώτημα του αν είναι δυνατόν να υπάρχει μια ανεξάρτητη ευρωπαϊκή κουλτούρα με τους δικούς της ρυθμιστικούς κανόνες, από τη στιγμή που :

• κάνουμε λόγο για μια τυχαία συνοριακή οριοθέτηση της ένωσης μέσα στον χάρτη της Ευρώπης, η οποία προέκυψε περισσότερο ως αναγκαία συνθήκη για τη διατήρηση της ειρήνης παρά ως φυσική απόρροια των κοινών πολιτισμικών στοιχείων, και

• τα κράτη έχουν συχνά μεταξύ τους αγεφύρωτες διαφορές ακόμα και στις αφηγήσεις που κατασκευάζουν το ένα για το άλλο (πχ. Γερμανία-Ελλάδα, Βρετανία-Γαλλία) και πέρα από τις ουσιώδεις συμπαγείς μεταξύ τους διαφωνίες.

Ένα παράδειγμα τροχοπέδης στο ζήτημα, πέρα από τα διαφορετικά πολιτικοοικονομικά background, θα μπορούσαμε να πούμε πως αποτελεί και η έλλειψη μιας κοινής ευρωπαϊκής γλώσσας, καθώς είναι ένα από τα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν την εθνική ενότητα.
Μιας και κάνουμε λόγο ωστόσο για έναν οργανισμό και όχι για κράτος, που μάλιστα προωθεί τη διαπολιτισμικότητα και τον σεβασμό σε όλες τις πτυχές που συντελούν την ιδιομορφία κάθε κράτους-μέλους, το επιχείρημα αυτό δύναται να αντιστραφεί: είμαστε δηλαδή Ευρωπαίοι πολίτες ακριβώς λόγω της διαφορετικότητα μας, και είναι αυτή ακριβώς που μας ενώνει.

Σύμφωνα με τον Leonard Orban, πρώην Ρουμάνο υπουργό Ευρωπαϊκών υποθέσεων και Ευρωπαϊκό Επίτροπο πολυγλωσσίας , δεν είναι οι διαφορετικές γλώσσες που ομιλούνται στην ένωση αυτές που φέρνουν διχόνοια, αλλά οι πολιτικές ατζέντες των χωρών, που αντιτίθενται στις ιδρυτικές αξίες του θεσμού. Άλλωστε ένα από τα μότο της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι το “Unity is diversity” (μτφ. Η ενότητα έγκειται στη διαφορετικότητα).

Ο μόνος τρόπος που φαίνεται να κάνει τους πολίτες να νιώθουν αρκετά ασφαλείς ώστε να νιώσουν Ευρωπαίοι, είναι να αισθάνονται πως είναι αποδεκτό να εκφράσουν εκείνα τα μοναδικά πολιτισμικά στοιχεία που παραπέμπουν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, κάτι που αποτελεί άλλωστε και θεμελιώδη στόχο της ένωσης από την πρώτη μέρα.

Επομένως, η κατασκευή της ενιαίας ευρωπαϊκής ταυτότητας στα πλαίσια ενός τόσο πολυπολιτισμικού οργανισμού, είναι εφικτή μόνο και εφόσον προσπαθήσουμε να χτίσουμε κάτι νέο με βάση το παλιό, κι όχι να γκρεμίσουμε το παλιό για να χτίσουμε κάτι νέο στα χαλάσματα.

Βήματα προς ένα καλύτερο ευρωπαϊκό μέλλον

Στο παρακάτω infographic, που συνοψίζει έρευνα του ευρωπαϊκού κοινοβουλίου, διαπιστώνουμε δύο πολύ ενδιαφέροντα πορίσματα:

1. Η συντριπτική πλειοψηφία των ερωτηθέντων αισθάνονται Ευρωπαίοι πολίτες

2. Η βασική κινητήριος δύναμη που ωθεί τους ανθρώπους στο να αυτοχαρακτηριστούν Ευρωπαίοι πολίτες έγκειται μάλλον σε πολιτισμικά και όχι οικονομικά κριτήρια, καθώς είναι αυτά που τους ενώνουν περισσότερο με τους συμπολίτες τους

Με βάση αυτό, θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε ότι μια κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα είναι κάτι παραπάνω από επιθυμητή από το μεγαλύτερο μέρος των Ευρωπαίων, και μάλιστα χωρίς αυτή να αποβλέπει μόνο σε πολιτικά ή οικονομικά συμφέροντα.

Το γεγονός ότι οι κοινές αξίες σκοράρουν δεύτερες από το τέλος δεν αποτελεί απαραίτητα ανησυχητική ένδειξη, καθώς είναι ελάχιστοι εκείνοι που αντιτίθενται πλέον στις έννοιες «δημοκρατία» και «ανθρώπινα δικαιώματα» στη σημερινή εποχή. Απλώς είναι πλέον εμφανές ότι ο κοινός μοραλιστικός προσανατολισμός δεν αρκεί για να επιφέρει την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, καθώς ο τελευταίος είναι πλέον αναπόσπαστο κομμάτι κάθε οργανισμού, διεθνούς ή περιφερειακού.

Όσο για το πως θα φτάσουμε στο να δηλώνουμε όλοι Ευρωπαίοι πολίτες και να το εννοούμε, εκεί η απάντηση είναι απλή, αλλά και σύνθετη στην υλοποίηση· οι πολίτες πρέπει να σταματήσουν να είναι τόσο αποξενωμένοι από τα κέντρα αποφάσεων. Ήδη γίνονται βήματα προς την ενίσχυση του θεσμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (οι ευρωβουλευτές του οποίου εκλέγονται άμεσα από τον λαό), που σε σχέση με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή των τεχνοκρατών είχε μέχρι στιγμής περιορισμένο ρόλο στη λήψη των αποφάσεων, ωστόσο λείπουν αρκετά βήματα μέχρι τον επιθυμητό στόχο.

Προτεραιότητα των οργάνων της ένωσης πρέπει να γίνει η γνωστοποίηση στους ευρωπαϊκούς λαούς πως αυτά που συμβαίνουν στις Βρυξέλλες και στο Στρασβούργο τους αφορούν άμεσα, και πως η διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους στα πλαίσια της Ε.Ε είναι αυτή που θα τους δώσει την ιδιότητα του Ευρωπαίου πολίτη. Διαφορετικά, η Ενωμένη Ευρώπη θα μείνει παγιωμένη στο αρχικό της όραμα, και θα καταλήξει μοιραία ένας αναχρονιστικός θεσμός που αδυνατεί να προσαρμοστεί στις επιθυμίες των πολιτών της.

Ντορίνα Παπαγεωργίου