- Κείμενο της Γιώτα Χρήστου.
Από την εποχή της εφεύρεσης της φωτογραφίας, πολλοί καλλιτέχνες πειραματίστηκαν με τη δημιουργία φωτογραφιών χωρίς τη χρήση φωτογραφικής μηχανής. Πρωτεργάτης αυτής της τεχνικής υπήρξε ο εφευρέτης του αρνητικού Henry Fox-Talbot (1800-1877) με τα περίφημα φωτογενή του σχέδια (photogenic drawings). Στην ουσία ο Talbot δημιουργούσε με τη μέθοδό του αρνητικές εικόνες και στόχος του ήταν να καταγράψει με το νέο αυτό μέσο τα στοιχεία της φύσης… να δημιουργήσει ένα σύγχρονο βοτανολόγιο-ανθολόγιο. Τοποθετούσε ένα φύλλο επάνω στη φωτοευαίσθητη επιφάνεια και εν συνεχεία την εξέθετε στο φως. Όπου την “άγγιζε” απευθείας το φως η επιφάνεια γινόταν μαύρη, ενώ όπου το φύλλο εμπόδιζε την διέλευσή του δημιουργούσε λεπτούς τόνους γκρίζου αφήνοντας να διαγραφεί η μορφολογία του, τα νεύρα και το σχήμα του επάνω στο χαρτί[1].
Η τεχνική αυτή παραγκωνίστηκε για ένα διάστημα, μέχρι οι Γερμανοί Ντανταϊστές και συγκεκριμένα ο Christian Schad (1894-1982), να την επαναφέρει στο προσκήνιο με τα πρωτοποριακά του schadographs. Ο Schad τοποθετούσε φθαρτά, εφήμερα υλικά, τα οποία συχνά έβρισκε στο δρόμο, επάνω στην φωτοευαίσθητη επιφάνεια και εν συνεχεία έκοβε το ορθογώνιο πλαίσιο της εικόνας ακανόνιστα, θέλοντας να την “απελευθερώσει” από τις συμβάσεις της παραδοσιακής τέχνης.
Λίγο αργότερα ο Lazlo Moholy-Nagy (1895-1946) ονόμασε τις δικές του εικόνες του φωτογράμματα (photograms). Η πρακτική των δύο καλλιτεχνών αποκλίνει από αυτή των Ρώσων κονστρουκτιβιστών και του φωτομοντάζ. Και οι δύο τοποθετούν διάφορα αντικείμενα απευθείας επάνω στη φωτοευαίσθητη επιφάνεια, παρεμποδίζοντας βαθμιαία ή εξ ολοκλήρου την έκθεση της στο φως, και δημιουργούν εικόνες εντελώς αφαιρετικές, που παραπέμπουν στο αρνητικό. Πιστεύουν ότι πλέον ο στόχος της φωτογραφίας δεν περιορίζεται στην αποτύπωση όψεων της πραγματικότητας, αλλά μπορεί να προτείνει νέους τρόπους αντίληψης αυτής. Δημιουργούν “φωτογενή” δυσανάγνωστα κολάζ, γεωμετρικά, μη αναπαραστατικά συμπλέγματα.
Αν για τον Moholy-Nagy, που ανήκε στην ομάδα των Νέων Φωτογράφων, η φωτογραφική σύνθεση αποτελεί προϊόν ώριμης σκέψης, για τον Man Ray (1890-1976), τα φωτογράμματα δεν είναι παρά μια αυτόματη γραφή[2]. Χρησιμοποιώντας την ίδια τεχνική, αλλά δίνοντας στα δικά του έργα τον τίτλο ρεϊογραφίες (rayographs), όπως οι προκάτοχοί του, τοποθετεί απευθείας αναγνωρίσιμα ή μη αναγνωρίσιμα αντικείμενα κάτω από το φως, και εκθέτει πολλές φορές την φωτοευαίσθητη επιφάνεια, θέλοντας να δημιουργήσει ένα χώρο ονειρικό. Εικόνες απόκοσμες, που έρχονται σε ρήξη με αυτές της καθημερινής πραγματικότητας και την “αντικειμενική” φύση της φωτογραφίας, γίνονται για τον Ray ένα όχημα για τη φυγή από το συνειδητό και τη λογική σκέψη, προς το χώρο του υποσυνείδητου.
Μπορεί για τον Talbot και την εποχή του, τα φωτογενή σχέδια να ήταν άλλος ένας τρόπος αντικειμενικής καταγραφής, μια μορφή σημειώσεων με τη συνδρομή της σύγχρονης τεχνολογίας, όμως για την περίπτωση του Σουρεαλισμού, η φωτογραφία με την τεχνική της σολαριζασιόν (solarization[3]) και κυρίως οι ρεϊογραφίες, έγιναν ένα μέσο για την περιπλάνηση δημιουργού και θεατή στο χώρο του φανταστικού. Από την άλλη πλευρά οι ντανταϊστές βρήκαν έναν ευφάνταστο και πρωτοποριακό τρόπο να ασκήσουν κοινωνική κριτική και να κάνουν ένα σχόλιο στον σύγχρονο τρόπο ζωής και την αλλοτρίωση του ανθρώπου της μοντέρνας μεγαλούπολης. Οι καλλιτέχνες, για πρώτη φορά, δίνουν έμφαση στη δημιουργία μιας επινοημένης εικόνας με ένα φωτογραφικό τρόπο. Δεν τους απασχολεί ούτε η καταγραφή ενός θεάματος, ούτε η ύπαρξη κάποιας αφηγηματικής δομής… η καθιερωμένη φωτογραφική αλήθεια αμφισβητείται.
[1] Marien Warner M., Photography: A Critical History, Laurence King Publishing, London 2002, p. 18.
[2] Freund G., Φωτογραφία και Κοινωνία, μτφ. Μαυροειδή Ε., Εκδόσεις Περιοδικού ΦΩΤΟγράφος, Αθήνα, 1996, σ. 163.
[3] Τεχνική υπερέκθεσης μερών της φωτοευαίσθητης επιφάνειας στο φως. Αποδίδεται στα ελληνικά και ως ηλιοτυπία, όρος που παρά την ακριβή μετάφραση, δεν περιλαμβάνει τον πειραματισμό σε συνθήκες σκοτεινού θαλάμου, με αποτέλεσμα την επικράτηση του οικειοποιημένου όρου τόσο στην ελληνική “φωτογραφική” γλώσσα, όσο και στη βιβλιογραφία.
Πηγή: https://www.artycle.gr/fotografia/190-fotografia-xoris-camera.html
