Αξιοκρατία κι αμερικάνικο όνειρο· οι λέξεις που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν το best case scenario του καπιταλισμού για εκείνους που ξεκινάνε από το μηδέν και με άδειο τραπεζικό λογαριασμό.
Η φιλελεύθερη ιδέα της κοινωνικής ανέλιξης είναι πολύ ελκυστική, καθώς δίνει την (ψευδ)αίσθηση πως η πορεία της ζωής μας βρίσκεται στο χέρι μας. Αντί αυτού ωστόσο, βουλιάζουμε με μαθηματική ακρίβεια στα βάθη μιας κοινωνίας πλουτοκρατικής, κάτι που φανερώνει πως ο καπιταλισμός ως έχειν ίσως και να είναι ένα ανάπηρο οικονομικό σύστημα, που με την ανεξέλεγκτη δράση του απειλεί την ίδια του την ύπαρξη.
Πέρα από τις έντονες κοινωνικές ανισότητες που προκαλεί η συσσώρευση πλούτου στα χέρια των ολίγων (με την Αμερική να αποτελεί ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα, καθώς το 90% της χρηματοπιστωτικής δύναμης ανήκει στο 10% του πληθυσμού), οι υπέρογκες περιουσίες αποτελούν σοβαρό πλήγμα για τη δημοκρατία και τον φιλελευθερισμό.
Ατενίζουμε προς ένα μέλλον φεουδαρχικό;
Πρόκειται για μια συλλογιστική πορεία πέρα για πέρα λογική· οι πλούσιοι έχουν την κατσαρόλα έχουν και την κουτάλα, και η οικονομική δύναμη ισούται και με πολιτική. Αν κάνουμε έναν πρόχειρο απολογισμό θα διαπιστώσουμε πως η πολιτική ηγεσία των πιο ισχυρών κρατών αποτελείται κατά βάση από εκατομμυριούχους – και μετά την διοίκηση Donald Trump, πλέον κι από δισεκατομμυριούχους.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες λοιπόν είχαμε ήδη επί μια συναπτή τετραετία μια διοίκηση που ακροβατούσε μεταξύ λαϊκισμού και πλουτοκρατίας · ενώ η ρητορική του Trump έκανε ενδεχομένως το οικονομικά αδύναμο κομμάτι της κοινωνίας να ελπίζει πως ο τέως Πρόεδρος δρούσε υπέρ της εθνικής ευημερίας κι όχι υπέρ των πλουσίων, εκείνος έκανε αποκλειστικά κινήσεις που αφορούσαν ένα 1-5% του συνολικού πληθυσμού της χώρας, στηριζόμενος στις ψήφους των βαθύπλουτων και άκρως συντηρητικών επιχειρηματιών.
Αυτή είναι και η βασική ανησυχία του οικονομολόγου Μπράνκο Μιλάνοβιτς στο βιβλίο του «Παγκόσμια Ανισότητα», ο οποίος, φοβούμενος την εγκαθίδρυση ενός συστήματος που θα φθείρει παντελώς την φιλελεύθερη αγορά και θ’ αρχίσει να μοιάζει όλο και περισσότερο με τον κινέζικο καπιταλισμό, κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για μια κοινωνία όπου οι φτωχοί γίνονται συνεχώς φτωχότεροι και οι πλούσιοι πλουσιότεροι.
Όπως μας εξηγεί και σε συνέντευξή του στην ιταλική εφημερίδα L’ Espresso, τα χρόνια μετά την κρίση του 2008 συνοδεύτηκαν από μια τεράστια υπονόμευση όχι μόνο της κατώτερης, αλλά και της μεσαίας τάξης, καθώς, ενώ η τελευταία ευνοήθηκε αρκετά από τα δάνεια που δινόντουσαν με σχετική ευκολία στην προ κρίσης εποχή, βρέθηκε σύντομα πνιγμένη στα χρέη όταν η οικονομία κατέρρευσε και η μισθοί πήραν την κάτω βόλτα.
Και καθώς είναι ακριβώς η ενδυνάμωση της μεσαίας τάξη εκείνη που συντηρεί την ελπίδα πως η ελεύθερη οικονομία μπορεί να λειτουργήσει και πως θα αποφευχθεί μια γενικευμένη εδραίωση της ανώτερης τάξης σε οικονομικοπολιτικό επίπεδο, η φτωχοποίησή των μικρομεσαίων δεν θα μπορούσε παρά να είναι ανησυχητική για το μέλλον του καπιταλιστικού συστήματος.
Μια ανώτερη τάξη δίχως ανάγκη μισθού
Στον πυρήνα του προβλήματος βρίσκονται οι κληρονομιές και η συσσώρευση πλούτου, καθώς ελάχιστοι είναι οι εγκαταστημένοι στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα που έχουν την πραγματική ανάγκη μιας μισθοδοσίας προκειμένου να διατηρήσουν το status quo τους.
Όχι μόνο οι γόνοι ισχυρών οικογενειών ξεκινάνε δέκα επίπεδα πιο πάνω από τον μέσο άνθρωπο, αλλά ευνοούνται και από το φιλελεύθερο φορολογικό σύστημα που επιβάλλει μικρές επιπτώσεις για μεγάλες περιουσίες. Παράλληλα οι ευκατάστατοι, ξεκινώντας ήδη με ένα διόλου ευκαταφρόνητο κεφάλαιο, έχουν τη δυνατότητα από την αρχή της ζωής τους να επενδύσουν σε ακίνητη περιουσία και στο χρηματιστήριο, κάτι που σαφώς θα αυξάνει τα κέρδη τους με γεωμετρική πρόοδο στην πάροδο του χρόνου.
Το 10% λοιπόν που κατέχει το 90%, είτε έχει μηνιαία σταθερά εισοδήματα είτε όχι, θα δει μικρή διαφορά στον τραπεζικό του λογαριασμό. Αντιθέτως η ζωή ενός μικρομεσαίου που εξαρτάται απόλυτα από τη μισθοδοσία χωρίς να έχει άλλες πηγές εσόδων, θα χαρακτηρίζεται από μια συνεχή αστάθεια και αδυναμία κοινωνικής ανέλιξης.
Και κάπως έτσι, το αμερικάνικο όνειρο αργοπεθαίνει
Η λύση του λαϊκού καπιταλισμού
Προκειμένου το παρόν καπιταλιστικό οικοδόμημα να μην καταρρεύσει υπό το βάρος της δύναμης εκείνων που ευνοεί, θα πρέπει να παρθούν μέτρα ενάντια στον ανεξέλεγκτο πλούτο και να γίνουν αποτελεσματικές κινήσεις που θα διορθώσουν τις κοινωνικές ανισότητες.
Ο Μιλάνοβιτς πάνω σε αυτό έχει να πει δύο πράγματα: υψηλή φορολόγηση της κληρονομιάς και ενδυνάμωση του κράτους πρόνοιας.
Το πρώτο, θα βοηθήσει στο να περιοριστεί όσο γίνεται η ασυγκράτητη συσσώρευση κεφαλαιακής ισχύος, η οποία διατηρεί επί δεκαετίες τις ίδιες οικογένειες στην κορυφή του οικονομικού αλλά και πολιτικού συστήματος.
Όσο για το Κράτος Πρόνοιας, παίζει ρόλο ιδιαίτερα καθοριστικό για την άμβλυνση των ανισοτήτων, καθώς θα παρέχει ισότιμη πρόσβαση όλων των πολιτών σε εκπαίδευση και υγεία, έτσι ώστε ακόμα και τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα να επωφελούνται των βασικών εκείνων αγαθών (πχ. Τριτοβάθμια εκπαίδευση) που ίσως να τους βοηθήσουν να φτάσουν σ’ ένα οικονομικό επίπεδο ανώτερο από αυτό που κληρονόμησαν.
Με την μέθοδο αυτή θα φτάσουμε πιθανότατα σε ένα οικονομικό σύστημα εφάμιλλο του σκανδιναβικού μοντέλου, που ναι μεν αφήνει το χέρι της ελεύθερης αγοράς να κάνει τις επιλογές του, αλλά τραβάει κόκκινες γραμμές εκεί που η δύναμη των λίγων αρχίζει να υποσκάπτει την δημοκρατία αλλά και τον ίδιο τον φιλελευθερισμό.
Ντορίνα Παπαγεωργίου
