Του Νίκου Κοτζιά*
Για να κατανοήσουμε τις διαμάχες που έχουν ξεσπάσει γύρω από τα εμβόλια και τα ζητήματα που έχουν να κάνουν με τους αρνητές τους, καλό είναι να αξιοποιήσουμε ένα γενικότερο ιστορικό-πολιτικό πλαίσιο. Όσοι γνωρίζουν από την ιστορία των κοινωνικών κινημάτων και αγώνων, ξέρουν ότι δίπλα στους «ταξικούς αγώνες» σπουδαίο ρόλο παίζουν και οι «πολιτισμικοί πόλεμοι» ή διαμάχες. Πρόκειται για έννοιες οι οποίες περιγράφουν και αναλύουν διαφορετικά φαινόμενα που, όμως, αλληλοσυνδέονται. Οι πολιτισμικές διαμάχες είναι κοινωνικές αντιπαραθέσεις που στο επίκεντρό τους δεν έχουν άμεσα την αντιπαράθεση μισθωτής εργασίας και κεφαλαίου, αν και υπάρχει η τελευταία σε αυτές δια της τεθλασμένης.
Ι. Ιστορικά στοιχεία πολιτισμικών διαμαχών
Όπως γνωρίζουμε από τον 19ο αιώνα, στην πολιτική εμφανίζονται ορμητικά οι αντιθέσεις που έχουν να κάνουν με την ταυτότητα των ανθρώπων και όχι μόνο με την θέση τους στις κοινωνικές τάξεις. Αντιθέσεις οι οποίες αφορούν στις αξίες και στις αρχές μιας κοινωνίας. Χαρακτηριστική τέτοια περίπτωση είναι οι συνωμοσιολογικές «θεωρίες», η διαμάχη για την αναγραφή ή μη του θρησκεύματος στην ταυτότητα των πολιτών, όπως ότι ο αριθμός «666» είναι «έργο του σατανά», αλλά και η διαμάχη γύρω από το «Ονοματολογικό-Μακεδονικό».
Στον 19ο αιώνα οι πολιτισμικές διαμάχες έγιναν γνωστές από την αντιπαράθεση ανάμεσα σε καθολικούς και προτεστάντες στα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησης της Γερμανίας από τον Μπίσμαρκ. Οι αξίες, ο τρόπος ζωής, η σχέση με τον καπιταλισμό ήταν ορισμένα από τα ζητήματα που τέθηκαν. Η πολιτισμική σύγκρουση ανάμεσα στα δύο ρεύματα του Χριστιανισμού υποχώρησαν μετά την εμφάνιση του εργατικού κινήματος και την ενδυνάμωση του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος της Γερμανίας. Το κοινωνικό ζήτημα υπερκέρασε το πολιτισμικό που απέρρεε από το θρησκευτικό. Λίγο μετά, αναπτύχθηκε στην Ελλάδα η αντιπαράθεση για το γλωσσικό, δημοτική ή καθαρεύουσα.
Η ισχυρότερη εμφάνιση πολιτισμικών αγώνων καταγράφεται στις ΗΠΑ του 20ου αιώνα (Culture wars) μετά την κάμψη του εργατικού κινήματος. Θέματα όπως ο ρατσισμός, οι αμβλώσεις, το ζήτημα της οπλοκατοχής ή της διδασκαλίας του Δαρβίνου σε αντιπαράθεση με την «εβδομάδα» δημιουργίας του κόσμου από τον Θεό, είναι από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα «πολιτισμικών πολέμων» στις ΗΠΑ.
ΙΙ. Αιτίες και πηγές γέννησης
Ζητήματα ακραίου εθνικισμού, ταυτότητας, αυτοπροσδιορισμού, αλλά και θρησκευτικού δογματισμού, συνδέονται με το φαινόμενο των πολιτισμικών πολέμων. Αυτοί επανακάμπτουν κατά κανόνα σε περιόδους που η κοινωνία βρίσκεται σε κρίση και σε μεταβατική περίοδο. Σε συνθήκες, δηλαδή, που αυξάνουν οι φόβοι, οι ανασφάλειες, οι ανορθολογισμοί, ενώ δυναμώνουν θεωρίες όπως εκείνες της συνωμοσιολογίας. Οι άνθρωποι αναζητούν καταφύγιο στην πίστη (λογικό, ιδιαίτερα ως προς την παρηγοριά και την προοπτική των ουρανών), αλλά, και στην ευθεία και επιθετική άρνηση της πραγματικότητας καθώς και της επιστήμης που επιδιώκει να την ερμηνεύσει και να την αντιμετωπίσει.
Αν παρατηρήσει κανείς προσεκτικά τα επιχειρήματα των οπαδών ενάντια στα εμβόλια θα συναντήσει τα προαναφερθέντα. Σημαντική πηγή τους είναι επιπλέον, η έλλειψη εμπιστοσύνης προς σειρά θεσμών, ιδιαίτερα της πολιτικής, αλλά και σε επιστήμονες. Η κυβέρνηση με τα κενά πολιτικής και τα λάθη της, την άρνηση ουσιαστικής ενίσχυσης του ΕΣΥ και την αδυναμία της να πείσει δεν τους εμπνέει εμπιστοσύνη και υπερμεγεθύνουν στο «μέσα τους» τις άτυχες δηλώσεις ορισμένων εκ των αρμόδιων γιατρών, όπως εκείνη του Τσιόδρα ότι αν θα «φορέσουμε μάσκα θα πεθάνουμε», ενώ εκείνος, και καλά κάνει, φοράει σήμερα δύο. Ενώ από την άλλη, το πολιτικό σύστημα δείχνει να διστάζει να καταπολεμήσει τη διγλωσσία ως προς τους εμβολιασμούς και δεν καταπολεμά μικροκομματικές επιδιώξεις. Το κυριότερο, όμως, είναι, ότι δεν αντιλαμβάνεται τον χαρακτήρα της διαμάχης γύρω από τα εμβόλια, ως μια περίπτωση «πολιτισμικών συγκρούσεων».
ΙΙΙ. Η αντιμετώπιση
Η αντιμετώπιση των κατά τη γνώμη μου λανθασμένων αντιλήψεων των απλών πολιτών που τάσσονται ενάντια στους εμβολιασμούς και εκείνων που συνειδητά τους αξιοποιούν για ίδιο όφελος, δεν επιτρέπεται να γίνεται με αλαζονεία, καταναγκασμούς, αλλά με σαφή επιχειρήματα. Βέβαια, σε ορισμένους τομείς όπως στους κατασταλτικούς μηχανισμούς και στον δημόσιο χώρο, ιδιαίτερα τον υγειονομικό, πρέπει να λαμβάνονται άμεσα αποτελεσματικά μέτρα.
Το προοδευτικό κίνημα θα πρέπει να πάψει να αναζητεί σε όλα τα κοινωνικά φαινόμενα ευθεία εκδήλωση της ταξικής-κοινωνικής πάλης, ενώ αυτή μπορεί να εκδηλώνεται μέσα από διαμεσολαβήσεις ή, να θεωρεί ότι τα ταυτολογικά ζητήματα είναι μόνο ορισμένα ατομικά ή μικρών ομάδων και όχι ζητήματα που τέμνονται με όλη την κοινωνία. Να δει δίπλα την σύνθετη μορφή των κοινωνικών αγώνων που εκφράζουν δια της τεθλασμένης τις μεγάλες κοινωνικές αντιθέσεις και τις πολιτισμικές. Να κατανοήσει ότι η μάχη γύρω από το εμβόλιο, τον εθνικισμό ή πατριωτισμό, τη Συμφωνία των Πρεσπών, το Κυπριακό, δεν είναι μόνο μια μάχη απλά για το ένα ή άλλο ζήτημα οικονομίας ή γεωπολιτικής, αλλά ένας αγώνας για την πολιτισμική ταυτότητα του κάθε πολίτη και της κοινωνίας συνολικά. Ότι δεν πρόκειται για μια αντιπαράθεση ξεκομμένη από τα χαρακτηριστικά της χώρας, την νοοτροπία, τις συνήθειες, τα στερεότυπα και τις «μαγκιές», τους φόβους και ανασφάλειες σε αυτήν.
Δεν είναι τυχαίο ότι σημαντικό ρόλο από τη πλευρά των αντιεμβολιαστών παίζουν κύκλοι παραθρησκευτικοί, που υπονομεύουν και τον Αρχιεπίσκοπο, ακροδεξιοί και μακεδονομάχοι. Μέσα στην κρίση της τελευταίας δεκαετίας, αυτοί οι κύκλοι και οι αντιλήψεις τους δυνάμωσαν. Αντιλήψεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν συστηματικά και ανυποχώρητα. Δεν αφορούν μόνο τους εμβολιασμούς, αλλά συχνά ένα σύνολο θεμάτων της ελληνικής ιστορίας και κοινωνίας.
Σε εποχή πολλαπλών κρίσεων αρκετοί συμπολίτες μας βρίσκονται σε μια αμυντική στάση. Έχουν χάσει την εργασία τους, κινδυνεύουν τα παιδιά τους να ζήσουν χειρότερα από ότι οι ίδιοι, φοβούνται μήπως υποστεί η Ελλάδα σαν σύνολο τις συνέπειες μεγάλων υποχωρήσεων. Νιώθουν να φεύγει κάτω από τα πόδιά τους το μέλλον, οι παλιές βεβαιότητες, το όποιο αίσθημα ασφάλειας. Αυτή την στάση άμυνας, οφείλουν οι προοδευτικές δυνάμεις να την πάρουν υπόψη τους και να την μετασχηματίσουν σε μια ορθή στάση με υπομονή, σεβασμό και γνώση. Να κατανοήσουν τα πραγματικά πολιτισμικά και κρισιακά χαρακτηριστικά αυτών των αρνήσεων.
*Ο Νίκος Κοτζιάς είναι πρώην Υπουργός Εξωτερικών και Πρόεδρος της Κίνησης Πολιτών ΠΡΑΤΤΩ
Πρώτη δημοσίευση «ΤΑ ΝΕΑ»
