Χρέος: Μία έννοια που έχει ταλαιπωρήσει πολύ την χώρα μας την περασμένη δεκαετία, καθώς ένα “χρέος” ήταν αυτό που έφερε την οικονομική κρίση και κατά συνέπεια την υπογραφή των Μνημονίων. Πέρα από αυτήν την ερμηνεία του χρέους όμως, η συγκεκριμένη λέξη είχε πολυδιάστατη σημασία για τους Έλληνες ήδη από την αρχαιότητα.
Σύμφωνα με τους ιστορικούς, είναι σαφές ότι η έννοια του χρέους, ιδίως στην κλασική εποχή, δε μπορεί να περιοριστεί στα στενά πλαίσια της χρηματικής οφειλής. Ιδιαίτερα δε στην κλασική Αθήνα, όπου οι έννοιες της «πόλεως» και του «πολίτου» είναι συνυφασμένες με την έννοια του καθήκοντος, το χρέος αποκτά κυρίως μια διάσταση μεγαλύτερη της οικονομικής οφειλής: Αυτή της ηθικής και κοινωνικής υποχρέωσης.
Η κλασσική Αθήνα
Η Αθήνα ήταν πόλη-κράτος της αρχαίας Ελλάδας. Συγκροτήθηκε από Ίωνες,
που είχαν εγκατασταθεί στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής, προς το τέλος της 2ης
χιλιετίας, περί το 1100 π.Χ. Η περίοδος της ακμής και παγκόσμιας ακτινοβολίας της ήταν κατά την κλασική εποχή (περί τον 5ο/4ο αιώνα πΧ).
Κατά την κλασική εποχή, στην κοινωνία της Αθήνας εντοπίζουμε τους πολίτες (κατόχους πολιτικών δικαιωμάτων και ελεύθερους), τους μετοίκους (ελεύθερους ανθρώπους που κατοικούν και εργάζονται στην Αθήνα, χωρίς πολιτικά δικαιώματα και δικαιώματα γαιοκτησίας) και τους δούλους (ανελεύθερους ανθρώπους, που αποτελούσαν ιδιοκτησία είτε αθηναίων πολιτών είτε μετοίκων).
Τί σήμαιναν τα χρέη απέναντι στην πόλη
Όλοι οι άρρενες Αθηναίοι, από μητέρα και πατέρα αθηναίους, ανεξαρτήτως
εισοδηματικών ή κοινωνικών κριτηρίων, είχαν την ιδιότητα του πολίτη, η οποία
τους εξασφάλιζε μια σειρά από προνόμια (πολιτικές ελευθερίες κλπ) αλλά και
καθήκοντα.
Τα καθήκοντα αφορούν κυρίως τις στρατιωτικές υποχρεώσεις (επιστράτευση
κατά ηλικιακές τάξεις έως την ηλικία των πενήντα εννέα ετών στο πλαίσιο των αθηναϊκών φυλών) και την άμεση ή έμμεση φορολογία.
Σε κάθε περίπτωση, το θεμελιώδες χρέος κάθε πολίτη, όπως προκύπτει και
από τον «όρκο του Αγραύλου», δηλαδή τον όρκο που έδιναν όλοι οι άρρενες με τη
συμπλήρωση του 18ου έτους ενώπιον της Εκκλησίας του Δήμου, είναι η υπεράσπιση
της πόλης, των θεσμών και του πολιτεύματος.
Οικονομικές Οφειλές – Φορολογία
Οι Αθηναίοι πολίτες προσέφεραν στην Αθήνα ανάλογα με την εισοδηματική κατηγορία στην οποία ανήκαν. Δεν πλήρωναν άμεσους φόρους κανενός είδους, παρόλο που η πόλη διένειμε χρήματα στους πολίτες της (από τις εισπράξεις των ορυχείων αργύρου στο
Λαύριο και ως αποζημιώσεις για τη συμμετοχή στα κοινά)
Ακόμη, οι Έλληνες της κλασσικής εποχής θεωρούσαν τους άμεσους φόρους
τυραννικούς και τους απέφευγαν, όποτε μπορούσαν. Πρέπει ωστόσο να διευκρινιστεί ότι παρότι οι πολίτες δεν κατέβαλαν άμεσους εφάπαξ φόρους (εν αντιθέσει επί παραδείγματι με τους μετοίκους) όλοι τους συνεισέφεραν στα δημόσια έξοδα με διαφόρων ειδών φορολογία.
Ακόμη, οι οφειλές έναντι της Πόλης θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «κοινωνικά
δίκαιες», αφού ήταν ανάλογες της εισοδηματικής κατάστασης κάθε πολίτη.
Οι πλουσιότεροι Αθηναίοι είχαν την υποχρέωση να αναλάβουν λειτουργίες. Οι λειτουργίες εκούσιες ή υποχρεωτικές όταν έχουν στρατιωτικό σκοπό, συνίστανται στην ανάληψη μιας δημόσιαςυπηρεσίας που μπορεί να είναι ιδιαίτερα επαχθής.
Συγκεκριμένα, οι εύποροι Αθηναίοι (δηλαδή όσοι είχαν στην ιδιοκτησία τους
μεγάλες γεωργικές εκτάσεις, εμπορικά καταστήματα, εργαστήρια κ.ο.κ.) ήταν
υποχρεωμένοι να προσφέρουν στην πόλη ως εξής:
- Χορηγία: Πρόκειται για λειτουργία που αφορούσε την υποχρέωση συγκρότησης χορού για τις δημόσιες γιορτές.
- Γυμνασιαρχία: Πρόκειται για λειτουργία που υπέβαλε την υποχρέωση στον «λειτουργό» να εκπαιδεύονται στα γυμνάσια οι συμμετέχοντες σε γυμναστικούς αγώνες.
- Η τριηραρχία: Πρόκειται για τη λειτουργία που αποτελούσε την σπουδαιότερη και την πιο ακριβή υποχρέωση των τότε ευπόρων, την υποχρέωση που αναλάμβανε ένας πλούσιος πολίτης να εξοπλίσει μια τριήρη (πολεμικό πλοίο) κατά τη διάρκεια πολεμικών περιόδων.
- Η αρχιθεωρία: Η λειτουργία που υποχρέωνε τον «λειτουργό» να αναλάβει
τα έξοδα της αντιπροσωπείας που αποστέλλονταν στις τέσσερις μεγάλες πανελλήνιες γιορτές ή στη Δήλο και σε άλλους ιερούς τόπους. Στην περίπτωση αυτή, η πολιτεία κάλυπτε ένα μέρος από τα έξοδα. - Η εστίαση: ήταν η υποχρέωση καταβολής των εξόδων για ένα γεύμα που παραθέτονταν την ημέρα μιας μεγάλης γιορτής σε όσους ανήκαν στηνίδια με το «λειτουργό» φυλή.
Επίσης, οι εύποροι πολίτες ήταν υποχρεωμένοι να καλύπτουν τα έξοδα για θεατρικές παραστάσεις ή δημόσια έργα, ανάλογα με τις ανάγκες της Πόλεως.
Οι λιγότερο εύποροι Αθηναίοι πολίτες ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλουν κάποιους έμμεσους φόρους (όπως λιμενικά τέλη ή φόρο επί των εισαγόμενων προϊόντων ή την εισφορά κ.ά.).
Τα χρέη των μετοίκων και των δούλων έναντι της πόλης
Ο ξένος που διαμένει στην Αθήνα περισσότερο από ένα μήνα εντάσσεται στην κατηγορία των μετοίκων. Οι μέτοικοι (Έλληνες επί το πλείστον) ήταν ελεύθεροι άνθρωποι που κατοικούσαν και εργάζονταν στην Αθήνα, χωρίς πολιτικά δικαιώματα και χωρίς δικαιώματα γαιοκτησίας. Όφειλαν να καταβάλλουν στην πόλη το «μετοίκιον», έναν ειδικό φόρο, ενώ επίσης, όφειλαν να συμμετέχουν στις στρατιωτικές επιχειρήσεις της πόλης.
Οι δούλοι, αντίθετα, αποτελούσαν περιουσιακά στοιχεία είτε των πολιτών και των μετοίκων (συνήθως) είτε της πόλης (πιο σπάνια). Οι δημόσιοι δούλοι, όπως ονομάζονταν όσοι δούλοι ανήκαν στην πόλη, ενίοτε αναλάμβαναν σημαντικές ευθύνες, όπως συνέβη με τους ελεγκτές νομισμάτων σε ένα νόμο του 375/4 π.Χ.
Η πόλη τους χρησιμοποιούσε επίσης σε γραφειοκρατικά καθήκοντα και στην υπηρεσία των οργάνων της δημοκρατίας (διάφοροι κλητήρες, 300 τοξότες Σκύθες που στάθμευαν στον Άρειο Πάγο και διασφάλιζαν την τήρηση της τάξης στην Εκκλησία ή στα δικαστήρια).
Τα χρέη μεταξύ των Αθηναίων πολιτών
Ανάμεσα στους Αθηναίους πολίτες αναπτύσσονταν διαφόρων ειδών οικονομικές σχέσεις. Σε αυτές σημαίνων ρόλο έπαιζε η εισοδηματική κατηγορία του καθένα, καθώς πολλές φορές συνίστατο η σχέση χρέους «δανειστή –δανειζόμενου», είτε ενταγμένη σε ένα πλαίσιο «αλληλεγγύης», είτε τοκογλυφικά.
Η άποψη της κοινωνίας της κλασσικής Αθήνας για τον κερδοσκοπικό δανεισμό ήταν σαφώς αρνητική, αφού το να δανείζει ο ένας πολίτης στον άλλο χωρίς κερδοσκοπική διάθεση ήταν πράξη που προσέδιδε ήθος στο δανειστή. Όταν προσπαθούσαν να είναι “υψηλόφρονες” οι Αθηναίοι εκφράζονταν τουλάχιστον σαν να ήταν υποχρεωμένοι οι συμπολίτες να συμπεριφέρονταν έτσι ο ένας στον άλλο (άτοκος δανεισμός). Το να δανείζει κανείς χρήματα με τόκο σε έναν πολίτη που βρίσκονταν σε δεινή θέση θεωρούνταν καταφανώς μεμπτή συμπεριφορά.
«Σεισάχθεια»
Εμβληματική για την ανακούφιση των δανειοληπτών υπήρξε η νομοθετική ρύθμιση του Σόλωνα, η περίφημη «Σεισάχθεια». Η Σεισάχθεια προέβλεπε τη διαγραφή μέρους του χρέους και πάντως όλου του έντοκου τμήματος της οφειλής.
Ακόμη, απαγόρευσε τη μετάπτωση του χρεωμένου πολίτη σε δούλου, αφού μέχρι
τότε ήταν σύνηθες η αδυναμία εξόφλησης να οδηγεί στην απώλεια της ελευθερίας.
Τα χρέη των δούλων έναντι των Αθηναίων πολιτών και των μετοίκων
Οι δούλοι αποτελούσαν περιουσιακά στοιχεία των Αθηναίων πολιτών και των μετοίκων. Οι οικιακοί δούλοι ονομάζονταν “οικέται” και βοηθούσαν στην αξιοποίηση των κτημάτων, επιτρέποντας στους πολίτες να εκπληρώνουν τα πολιτικά τους καθήκοντα. Όφειλαν απόλυτη υπακοή στον αφέντη τους.
Αξίζει να επισημανθεί ότι το χρέος των δούλων έναντι των πολιτών δεν είχε να κάνει μόνο με την ανάγκη για εργατικά χέρια και εν γένει τη λειτουργία της οικονομίας, αλλά είχε και μια «ηθική διάσταση»: Δούλοι ήταν είτε οι αιχμάλωτοι πολέμου είτε όσοι είχαν στερηθεί την ελευθερία τους συνεπεία χρεών ή τέλεσης εγκλήματος. Ο δούλος, λοιπόν, θεωρούνταν ότι έπρεπε να ατιμωθεί, να οφείλει τη ζωή του στον αφέντη του.
Άννα Σαϊνίδου
