Η διασπορά παραπληροφόρησης για την εισβολή στην Ουκρανία και οι δοκιμασμένες πρακτικές του «Εργοστασίου των Τρολ»
Είχαν επιλέξει με προσοχή το ψηφιακό καμουφλάζ. Ολοι υποστήριζαν ότι βρίσκονται στο Κίεβο. Ενας παρίστανε τον δημοσιογράφο, άλλος υποδυόταν έναν πρώην μηχανικό αεροσκαφών και κάποιος τρίτος έλεγε ότι ήταν συντάκτης σε επιστημονική έκδοση για την υδρογραφία, η οποία ασχολείται με τη μέτρηση και την περιγραφή φυσικών χαρακτηριστικών των υδάτινων οικοσυστημάτων. Στα προφίλ τους σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης και εφαρμογές, από το Facebook και το Instagram μέχρι το Telegram και τα ρωσικά Odnoklassniki και VK, μοιράζονταν αναρτήσεις οι οποίες ισχυρίζονταν ότι η Ουκρανία είναι μια διαλυμένη χώρα και ότι η Δύση την έχει προδώσει. Χρειάστηκαν 48 ώρες για να αποκαλυφθεί από ερευνητές ασφαλείας ο μηχανισμός προπαγάνδας.
Στις 27 Φεβρουαρίου, τρεις ημέρες μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, η Meta (όπως έχει μετονομαστεί η εταιρεία που διαχειρίζεται μεταξύ άλλων μέσων κοινωνικής δικτύωσης και το Facebook) ανακοίνωσε ότι έθεσε εκτός λειτουργίας 40 σχετικούς λογαριασμούς. Ο εντοπισμός του μικρού δικτύου φαίνεται ότι έγινε εγκαίρως, καθώς δεν είχε προλάβει ακόμη να ξεπεράσει συνδυαστικά τους 4.000 ακολούθους στο Facebook ή τους 500 στο Instagram. Για να παραπλανήσουν τους ερευνητές είχαν φτιάξει ψεύτικους λογαριασμούς χρηστών με φωτογραφίες προφίλ τις οποίες φαίνεται πως είχαν δημιουργήσει με τη βοήθεια τεχνητής νοημοσύνης. Στόχος τους ήταν να μοιραστούν ψευδείς ειδήσεις για το αξιόμαχο των ουκρανικών στρατευμάτων, σε μια πιθανή προσπάθεια κάμψης του ηθικού στον άμαχο πληθυσμό.
Οι υπεύθυνοι ασφαλείας στη Meta διαπίστωσαν ότι αυτά τα ψεύτικα προφίλ συνδέονται με ένα παρόμοιο δίκτυο το οποίο είχαν αποβάλει από την πλατφόρμα τον Απρίλιο του 2020. Σύμφωνα με την ανακοίνωσή τους, είχαν ταυτοποιήσει τότε ως υπαίτια άτομα που σχετίζονταν με τη Ρωσία, την περιοχή Ντονμπάς στην Ουκρανία, καθώς και μέσα ενημέρωσης στην Κριμαία, στα οποία αργότερα επιβλήθηκαν οικονομικές κυρώσεις από τις ΗΠΑ.
Αυτές δεν ήταν οι μόνες απόπειρες παραπληροφόρησης σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης που έγιναν αντιληπτές τις τελευταίες ημέρες από ερευνητές ασφαλείας της Meta, με αφορμή τον πόλεμο στην Ουκρανία. Εντόπισαν μεταξύ άλλων αυξημένη κινητικότητα της ομάδας χάκερ με την επωνυμία Ghostwriter, η οποία φέρεται να συνδέεται με τη Λευκορωσία. Αφού καταφέρουν να υποκλέψουν τους κωδικούς πρόσβασης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης των θυμάτων τους, οι δράστες χειρίζονται τους λογαριασμούς τους και διασπείρουν εκ μέρους τους ψευδείς ειδήσεις. Παρόμοιες προσπάθειες φέρονται να έχουν γίνει πρόσφατα με βίντεο τα οποία υποτίθεται πως έδειχναν Ουκρανούς στρατιώτες να βγαίνουν από ένα δάσος και να παραδίνονται ανεμίζοντας λευκή σημαία.
Στόχος του δικτύου προπαγάνδας που εξάρθρωσε η Meta ήταν να μοιραστούν ψευδείς ειδήσεις για το αξιόμαχο των ουκρανικών στρατευμάτων, ώστε να καμφθεί το ηθικό των αμάχων.
Για να αντιμετωπίσει αυτές, καθώς και άλλες αντίστοιχες πρακτικές, η Meta ανέφερε ότι από τις 26 Φεβρουαρίου είχε δημιουργήσει μια ειδική ομάδα ελέγχου ψευδών ειδήσεων σχετικά με τον πόλεμο στην Ουκρανία. Την επόμενη ημέρα η ουκρανική κυβέρνηση απευθύνθηκε στην πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης ζητώντας να περιορίσει την πρόσβαση σε συγκεκριμένους λογαριασμούς, καθώς και σε κρατικά μέσα της Ρωσίας. Το αίτημα έγινε δεκτό.
Κατηγορίες σε Ρώσους
Η δημιουργία ψεύτικων προφίλ για τη διάχυση παραπληροφόρησης είναι μια δοκιμασμένη πρακτική, την οποία για πρώτη φορά φέρεται να είχε αξιοποιήσει ευρέως πριν από χρόνια η ρωσική εταιρεία Internet Research Agency (IRA), γνωστή και ως «Εργοστάσιο των Τρολ». Οι ΗΠΑ έχουν απαγγείλει κατηγορίες κατά της συγκεκριμένης εταιρείας και 13 Ρώσων πολιτών για ανάμειξη στις αμερικανικές εκλογές του 2016. Σύμφωνα με τα σχετικά δικαστικά έγγραφα, βασικός χρηματοδότης της IRA φέρεται να είναι ο προσκείμενος στον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν, επιχειρηματίας Εβγκένι Πριγκόζιν. Ο ίδιος έχει αρνηθεί τις κατηγορίες, ενώ και το ρωσικό υπουργείο Εξωτερικών έχει χαρακτηρίσει τότε «παράλογους» αυτούς τους ισχυρισμούς.
Με αφορμή τη δικογραφία που σχημάτισαν οι Αμερικανοί το 2018, η «Κ» είχε ερευνήσει τη δράση του «Εργοστασίου των Τρολ» μιλώντας και με έναν πρώην εργαζόμενο. Μία από τις βασικές αποστολές των υπαλλήλων στην εταιρεία ήταν η ανάρτηση αλλοιωμένων ειδήσεων σχετικά με την Ουκρανία. Φέρονται να είχαν χωριστεί το 2014 σε δύο τμήματα, το «Ουκρανία 1» και το «Ουκρανία 2». Το πρώτο εφάρμοζε την πιο σκληρή προπαγάνδα. Στις ειδήσεις που έγραφε καθημερινά κάθε εργαζόμενος απαγορευόταν να αποκαλέσει τους φιλορώσους αυτονομιστές «αποσχιστές» ή «τρομοκράτες». Αντίστοιχα όσοι βρίσκονταν στο τμήμα των social media έπρεπε να μοιράζουν ψευδή ή παραπλανητική κείμενα σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Δημιουργούσαν μια σειρά ψεύτικων προφίλ στον ρωσικό κλώνο του Facebook, την πλατφόρμα VK, και χρησιμοποιούσαν πραγματικά ονόματα άλλων χρηστών τα οποία συνόδευαν συνήθως με φωτογραφίες όμορφων γυναικών. Από την εταιρεία φέρονται να παρείχαν δεκάδες κάρτες sim σε εργαζομένους καθώς χρειαζόταν αριθμός κινητού τηλεφώνου για την ενεργοποίηση νέου προφίλ.
Την ενασχόληση της IRA με την Ουκρανία επιβεβαίωσε αργότερα και σχετική μελέτη που δημοσίευσε τον Μάιο του 2019 το Ινστιτούτο Ερευνας για το Εγκλημα και την Ασφάλεια στο Πανεπιστήμιο του Κάρντιφ. Αναλύοντας 202 λογαριασμούς στο Twitter, οι οποίοι είχαν συνδεθεί με το «Εργοστάσιο των Τρολ», διαπίστωσαν ότι ήδη από το 2014 ο μηχανισμός προπαγάνδας εστίαζε σε μεγάλο βαθμό στην Ουκρανία, καθώς και στην προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία.
«Παρατηρητής» στην Αθήνα
Στο κάδρο της παραπληροφόρησης φαίνεται πως είχε μπει τότε –σε μικρότερο βαθμό– και η Ελλάδα. Σύμφωνα με την πανεπιστημιακή έρευνα, ένα από τα ρωσικά τρολ είχε ταξιδέψει στην Αθήνα το 2014 σε άτυπο ρόλο «παρατηρητή» ενόψει των ευρωεκλογών. Είχε επισκεφθεί εκλογικά τμήματα, ένα εξ αυτών στη Γλυφάδα, και αναρτούσε φωτογραφίες από τη διαδικασία, επισημαίνοντας τα κενά τα οποία καθιστούσαν, σύμφωνα με τον ίδιο, τις εκλογές ευάλωτες σε νοθεία. Αναλύοντας τα μεταδεδομένα αυτού του λογαριασμού, οι πανεπιστημιακοί ερευνητές, Αντριου Ντόουσον και Μάρτιν Ινες, διαπίστωσαν ότι είχε δημιουργηθεί το 2011 και ότι έφερε την ταυτότητα μιας δικηγόρου. Αρχικά οι αναρτήσεις της επικεντρώνονταν στο ποδόσφαιρο, στην ειδησεογραφία και τη νομική. Από το 2012 το ενδιαφέρον της στράφηκε προς τις εκλογικές διαδικασίες, ενώ είχε διάδραση και με άλλους τρεις λογαριασμούς οι οποίοι φέρονται να συνδέονται με την IRA. Οι ερευνητές στο Πανεπιστήμιο του Κάρντιφ σημειώνουν ότι κατά το 2014 η ενασχόληση των τρολ με την Ελλάδα ήταν περιορισμένη, καθώς προτεραιότητα είχε δοθεί τότε στην Ουκρανία. Την επόμενη χρονιά το ενδιαφέρον για τη χώρα μας φαίνεται πως αυξήθηκε. Περισσότερα από 9.600 tweets είχαν γίνει από λογαριασμούς που συνδέονταν με την IRA και είχαν κύριο θέμα τις διαφωνίες μεταξύ Ελλάδας και Ε.Ε. για το πρόγραμμα οικονομικής διάσωσης. Ενα από τα βασικά επιχειρήματα που είχαν αναπαραγάγει διαφορετικοί λογαριασμοί, τόνιζε ότι η Ελλάδα έπρεπε να γυρίσει την πλάτη της στην Ευρώπη και να στραφεί προς την αγκαλιά της Ρωσίας.
