Η νέα τάξη πραγμάτων στη διεθνή σκηνή

Αναλύει η Μαρία Λίλα

Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το ζητούμενο στην αμερικανική εξωτερική πολιτική ήταν η δημιουργία και η διατήρηση μιας «διεθνούς τάξης βασισμένης σε κανόνες».

Τη διεθνή τάξη για τις ΗΠΑ στήριζε ένας παγκόσμιος ιστός που απλωνόταν μέσω οργανισμών, συμμαχιών και συνθηκών, ικανών να διασφαλίσουν ένα ορθολογικό πλαίσιο επικοινωνίας, μεταξύ των διαφόρων χωρών.

Ο βαθύτερος σκοπός, αυτής της παγκόσμιας τάξης, που έχτιζε για χρόνια η Ουάσιγκτον, ήταν να ελέγχει την πρόοδο και τις εξελίξεις ενός ιδεολογικά καθοδηγούμενου κομμουνιστικού κινήματος, υπό την ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης και της Κίνας.

Η κορύφωση της ήρθε με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, που προήλθε σε μεγάλο βαθμό από την τεράστια στρατιωτική και οικονομική δύναμη των Ηνωμένων Πολιτειών, οι οποίες ήταν και οι μόνες, μεταξύ των μεγάλων κρατών του κόσμου, που βγήκαν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο με τα φυσικά, παραγωγικά, οικονομικά και εμπορικά τους θεμέλια ανέπαφα, ίσως μάλιστα και ενισχυμένα.

Κατά τον τελευταίο μισό αιώνα, ωστόσο, η διεθνής τάξη που βασίζεται στους κανόνες που υπαγορεύουν οι ΗΠΑ, πέρασε πολύ δύσκολες στιγμές.

Η εμπλοκή της Αμερικής σε μακροχρόνιους, εξουθενωτικούς και τελικά αντιλαϊκούς περιφερειακούς πολέμους – από το Βιετνάμ μέχρι το Ιράκ και τώρα στο Αφγανιστάν– είχε αρνητικό αντίκτυπο στο κύρος της άλλοτε πανίσχυρης αμερικανικής στρατιωτικής μηχανής και κατέστρεψε ζωτικούς πόρους, πλήττοντας την εμπιστοσύνη και την ενότητα του αμερικανικού λαού.

Το ίδιο έλλειμμα εμπιστοσύνης φάνηκε και στις αντιδράσεις των συμμάχων τους, που δεν ανησυχούσαν πλέον για την πρόοδο ή την εξάπλωση ενός παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος και αμφισβητούσαν την κρίση των ηγετών των ΗΠΑ και την πρωτοκαθεδρία, που τους είχε δοθεί στην παγκόσμια τάξη.

Αυτή η αμφισβήτηση, σε συνδυασμό με την οικονομική ανάκαμψη της Ρωσίας και την ραγδαία ανάπτυξη της Κίνας επανάφεραν, όπως όλα δείχνουν, τις λεγόμενες και γνωστές από παλιά «σφαίρες επιρροής» σε έναν πολυπολικό, αυτή τη φορά, κόσμο.

Και είναι ενδιαφέρον πως αυτή η παλαιότερη αντίληψη περί σφαιρών επιρροής, που απεικονίζεται στερεοτυπικά στο Δόγμα Μονρόε, το οποίο διακηρύχθηκε το 1823 από τον πρόεδρο των ΗΠΑ που του έδωσε και το όνομα, παραμένει εδώ και 200 χρόνια ο ακρογωνιαίος λίθος της εξωτερικής πολιτικής της Αμερικής.

Στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου, το Δόγμα Μονρόε επεκτάθηκε για να δικαιολογήσει την επέμβαση σε οποιαδήποτε χώρα θεωρήθηκε για τις ΗΠΑ επικίνδυνα αριστερή ή ακόμα και κομμουνιστική. Χαρακτηριστικά παραδείγματα της εφαρμογής του ήταν η ανατροπή των εκλεγμένων προέδρων: Χακόμπο Αρμπένς Γκουσμάν στη Γουατεμάλα το 1954 (γνωστό και ως πραξικόπημα της μπανάνας) και του Σαλβαδόρ Αλιέντε στη Χιλή, το 1973.

Στο ίδιο πλαίσιο, οι ΗΠΑ προσπαθούσαν για περισσότερα από 60 χρόνια να ανατρέψουν την κυβέρνηση της Κούβας.

Το 1990, ο ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης, Μιχαήλ Γκορμπατσόφ συνήψε συμφωνία με τον υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ Τζέιμς Μπέικερ, ο οποίος ήταν στενός έμπιστος του τότε προέδρου Τζορτζ  Μπους του πρεσβύτερου.

Προκειμένου να συμφωνήσει ο Γκορμπατσόφ στην ενοποίηση της Γερμανίας και να επιτρέψει την ανεξαρτησία πολλών κρατών, εντός της ΕΣΣΔ, η Αμερική δεσμεύτηκε τότε ότι δεν θα υπάρξει επέκταση του ΝΑΤΟ ανατολικά της Γερμανίας, ούτε στάθμευση ευρωπαϊκών και αμερικανικών στρατευμάτων ανατολικά της Γερμανίας. Η Ουκρανία αναφέρθηκε συγκεκριμένα, μάλιστα, ως μέρος αυτής της συμφωνίας.

Σε ευθεία παραβίαση αυτής της συμφωνίας στα τέλη της δεκαετίας του 1990, το ΝΑΤΟ επεκτάθηκε στην Πολωνία, τη Ρουμανία, την Τσεχική Δημοκρατία και τις χώρες της Βαλτικής.

Ο Τζο Μπάιντεν έχει δηλώσει ότι θα σημάνει «παγκόσμιος πόλεμος όταν Αμερικανοί και Ρώσοι αρχίζουν να πυροβολούν ο ένας τον άλλον», ωστόσο, δεν κατανοεί την ανάγκη να κρατηθεί η Ουκρανία εκτός ΝΑΤΟ και να αποσυρθούν τα εξελιγμένα αμερικανικά όπλα, από την Ανατολική Ευρώπη.

Η κρίση για την Ουκρανία, η οποία εξακολουθεί να προκαλεί διεθνή ανησυχία, όσο ΗΠΑ και Βρετανία μιλούν για επικείμενη ρωσική εισβολή, είναι ένα καλό παράδειγμα της ανάγκης για μεγαλύτερη και πιο προσεκτική ανάλυση της ιστορίας, των θεμάτων, των προσώπων και των θεσμών που συμβάλλουν στο πρόβλημα —και όχι στη λύση— του.

Οι προηγούμενες κυβερνήσεις των ΗΠΑ κατέφυγαν με επιτυχία στη διπλωματία για να εκτονώσουν τις κρίσεις του Ψυχρού Πολέμου στο Βερολίνο, την Κούβα, την Ταϊβάν και χειρότερες καταστάσεις στη Μέση Ανατολή και την Αφρική. Η κυβέρνηση Μπάιντεν και η ομάδα των συμβούλων εθνικής ασφάλειας, αντιθέτως, φαίνεται να εστιάζει, κυρίως, στον Ρώσο πρόεδρο που συνηθίζει να τον συγκρίνει με τον Στάλιν, ακόμα και με τον Χίτλερ, σε σχέση με την Ουκρανία.

Δείχνει να μην ασχολείται με την εξεύρεση διπλωματικής λύσης στην κρίση.

Προειδοποιούν σε τακτική βάση για εισβολή, λένε ότι ο Πούτιν ετοιμάζεται να καταλάβει ολόκληρη τη χώρα ή να εγκαταστήσει μια κυβέρνηση-μαριονέτα στο Κίεβο ή να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για μια προβοκάτσια ώστε να δικαιολογήσει μια εισβολή.

Αυτές οι υποθέσεις των ΗΠΑ και της Βρετανίας είναι πιθανώς παραδείγματα ενός πολέμου προπαγάνδας και ελεγχόμενων πληροφοριών, που δείχνει να γυρίζει μπούμερανγκ.

Εάν ο Μπάιντεν πιστεύει ειλικρινά ότι ένας παγκόσμιος πόλεμος θα μπορούσε να είναι το αποτέλεσμα οποιασδήποτε σύγκρουσης μεταξύ των ρωσικών και αμερικανικών δυνάμεων, δεν θα πρέπει να κρατήσει και άλλο ανοιχτή την πόρτα στην Ουκρανία ώστε να γίνει η πέμπτη χώρα του ΝΑΤΟ στα σύνορα της Ρωσίας. Αρκετά εύκολα βήματα θα έβαζαν τη σύγκρουση στην άκρη και θα έδιναν μια ευκαιρία για ουσιαστική διπλωματία.

Για παράδειγμα, ένα μορατόριουμ για την επέκταση του ΝΑΤΟ θα άνοιγε νέους δρόμους καλύτερης επικοινωνίας ενώ οι περιορισμοί στις στρατιωτικές αναπτύξεις και επιχειρήσεις του ΝΑΤΟ στα ρωσικά σύνορα (π.χ. σε Νορβηγία, Εσθονία, Λετονία και Λιθουανία) θα μπορούσαν να γίνουν με αντάλλαγμα ανάλογο περιορισμό των ρωσικών δυνάμεων, στα σύνορα με την Ουκρανία.

Μια διπλωματική πρόοδος σε αυτά τα μέτωπα θα επέτρεπε την επικαιροποίηση των Συμφωνιών του Ελσίνκι του 1975, οι οποίες ξεκίνησαν τη διαδικασία ύφεσης μεταξύ Ανατολής και Δύσης, πριν από σχεδόν 50 χρόνια. Η επιστροφή στη διαδικασία του Ελσίνκι, θα περιλάμβανε ουσιαστική συζήτηση και για άλλες ευρωπαϊκές συγκρούσεις και ζητήματα, όπως το Κυπριακό ή το καθεστώς του Ντονμπάς στην ανατολική Ουκρανία.

Η Ουάσιγκτον πρέπει να καταλάβει πως η αυξανόμενη πίεση στους συμμάχους της απειλεί να τους διώξει από την τροχιά των ΗΠΑ ή αλλιώς την σφαίρα επιρροής τους.

Για περισσότερα από 75 χρόνια είχαν ελάχιστη ως μηδαμινή εναλλακτική λύση απέναντι στην ηγεμονία των ΗΠΑ. Αλλά αυτό τώρα αλλάζει. Η Αμερική δεν έχει πλέον τη νομισματική δύναμη και το φαινομενικά χρόνιο πλεόνασμα εμπορίου και ισοζυγίου πληρωμών που της επέτρεψαν να καταρτίσει τους παγκόσμιους κανόνες για το εμπόριο και τις επενδύσεις το 1944-45.

Για σχεδόν έναν αιώνα, δεν υπήρχε άλλη εναλλακτική πέραν της συμφωνίας σε κανόνες εμπορίου και επενδύσεων που ευνοούν την οικονομία των ΗΠΑ ως το τίμημα της λήψης χρηματοοικονομικής και εμπορικής υποστήριξης, ακόμη και στρατιωτικής ασφάλειας.

Και αυτό άλλαξε. Η Ρωσία δεν είναι Σοβιετική Ένωση και οι κυρώσεις της Αμερικής που τις ζητεί και από τους συμμάχους της βλάπτουν περισσότερο τις οικονομίες τους, παρά αυτές της Ρωσίας ή της Κίνας.