Ρωσία: Πόσο πιθανή είναι η ανατροπή του Πούτιν εκ των έσω; – Ο ρόλος της FSB και η δυσαρέσκεια των «siloviki»

Μεταξύ των πολλών ερωτημάτων που περιβάλλουν τον καταστροφικό πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία, ένα από τα πιο αξιοσημείωτα αφορά τις αυξανόμενες εντάσεις μεταξύ του ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν και των υπηρεσιών ασφαλείας και του στρατού του.

Ο πόλεμος ξεκίνησε με τον Πούτιν να πραγματοποιεί μια σύσκεψη του Συμβουλίου Ασφαλείας -που καλύφθηκε τηλεοπτικά- στην οποία ταπείνωσε τον Σεργκέι Ναρίσκιν, τον επικεφαλής της Ρωσικής Υπηρεσίας Πληροφοριών Εξωτερικού (SVR).

Δύο εβδομάδες αργότερα, με τις ρωσικές δυνάμεις να έχουν υποστεί σημαντικές απώλειες, ο Πούτιν έθεσε σε κατ’ οίκον περιορισμό δύο στρατηγούς της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Ασφαλείας της Ρωσίας (FSB). Εξανάγκασε, επίσης, έναν αναπληρωτή διοικητή της Εθνικής Φρουράς να παραιτηθεί. Στις αρχές Απριλίου, ένας από τους στρατηγούς της FSB που είχε τεθεί σε κατ’ οίκον περιορισμό μεταφέρθηκε στις φυλακές Λεφόρτοβο.

Στη συνέχεια ήρθε η σειρά του στρατού. Για σχεδόν δύο εβδομάδες τον Μάρτιο, εν μέσω φημών ότι ο Πούτιν ήταν εξοργισμένος με την επιχείρηση στην Ουκρανία, ο υπουργός Άμυνας Σεργκέι Σοϊγκού -ένας από τους πιο έμπιστους υπαρχηγούς του Πούτιν- εξαφανίστηκε από το προσκήνιο. Όταν ο Σοϊγκού επανεμφανίστηκε τελικά, πρώτα σε ένα βίντεο από συνεδρίαση του Συμβουλίου Ασφαλείας και στη συνέχεια αυτοπροσώπως σε σύσκεψη στο υπουργείο Άμυνας, φαινόταν σαν «ξένο σώμα».

Στα τέλη Μαρτίου, οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες ισχυρίστηκαν ότι το ρωσικό υπουργείο Άμυνας δεν έδινε στον Πούτιν σαφή εικόνα για τον πόλεμο, ίσως από φόβο για περαιτέρω επιπτώσεις. Και στις 9 Απριλίου, ο Πούτιν αναδιοργάνωσε τη στρατιωτική ιεραρχία, διορίζοντας τον στρατηγό Alexandr V. Dvornikov επικεφαλής των επιχειρήσεων στην Ουκρανία.

Με μια πρώτη ματιά, οι εξελίξεις αυτές δείχνουν μια εντυπωσιακή αλλαγή. Στα χρόνια πριν από τον πόλεμο, οι Siloviki, όπως είναι γνωστή η ελίτ ασφαλείας της Ρωσίας, θεωρούνταν ένα από τα κύρια κέντρα εξουσίας του καθεστώτος Πούτιν.

Ως πρώην αξιωματικός της KGB ο ίδιος, ο Πούτιν στηριζόταν επί μακρόν στις υπηρεσίες ασφαλείας για να επιβάλει τις πολιτικές του. Και παρόλο που οι «siloviki» έχουν επισκιαστεί κάπως από το υπουργείο Άμυνας του Σοϊγκού τα τελευταία χρόνια, ποτέ άλλοτε ο Πούτιν δεν φαίνεται να είχε τόσο μεγάλη κόντρα με τις υπηρεσίες ασφαλείας και τον στρατό όσο τώρα.

Δεδομένης της ολοένα και πιο ανελέητης καταστολής του Πούτιν εναντίον αυτών των ανθρώπων και της συνειδητοποίησης στη Μόσχα ότι ο πόλεμος δεν εξελίχθηκε όπως ήθελαν, ορισμένοι παρατηρητές αναρωτιούνται πόσο καιρό θα ανέχονται τα καταστροφικά λάθη του. 

Είναι πιθανή η ανατροπή του Πούτιν;

Ωστόσο, σε ανάλυσή τους στο Foreign Affairs δύο δημοσιογράφοι από τη Ρωσία εξηγούν γιατί είναι απίθανο οι αποκαλούμενοι «siloviki» να αποπειραθούν να ανατρέψουν με πραξικόπημα τον Βλαντίμιρ Πούτιν.

Ο πρώτος λόγος σχετίζεται με την παράδοση. «Ιστορικά, ο ρωσικός στρατός δεν απετέλεσε ποτέ μεγάλη απειλή για τους ηγεμόνες της χώρας. Σε αντίθεση με άλλες έντονα στρατιωτικοποιημένες κοινωνίες, στη Ρωσία έχουν σημειωθεί πολύ λίγα επιτυχημένα στρατιωτικά πραξικοπήματα (ή απόπειρες). Η τελευταία φορά που ο ρωσικός στρατός εξεγέρθηκε ανοιχτά ήταν το 1825, όταν οι Δεκεμβριστές προσπάθησαν να εκθρονίσουν τον Τσάρο Νικόλαο Α’. Η εξέγερση απέτυχε καταστροφικά, με τους περισσότερους από τους πραξικοπηματίες να σκοτώνονται ή να εξορίζονται», αναφέρουν στο κείμενό τους. Αληθεύει πως τον Οκτώβριο του 1993, «μια ομάδα πρώην σοβιετικών βετεράνων που αυτοαποκαλούνταν Ενωση Αξιωματικών συμμετείχε σε μια υπερσυντηρητική εξέγερση, αλλά συνελήφθησαν πριν εκδηλωθεί».

Οσο για τη σοβιετική περίοδο, από την εποχή της Τσεκά και μετά της KGB, οι μυστικές υπηρεσίες είχαν ανέκαθεν τα μάτια τους ανοιχτά και τα αυτιά τους τσιτωμένα, ούτως ώστε να εντοπίζουν «πραξικοπηματικές» τάσεις εντός των ενόπλων δυνάμεων και να καταστέλλουν κάθε απόπειρα εξέγερσης εν τη γενέσει. 

Η FSB του Πούτιν

Στη συνέχεια, ο Πούτιν φρόντισε να διευρύνει ακόμη περισσότερο τις εξουσίες της FSB (διαδόχου της KGB) με τους πράκτορές της να καλούνται να έχουν διαρκώς στραμμένες τις κεραίες τους και στις ένοπλες δυνάμεις. Μάλιστα το 2004 η μονάδα στρατιωτικής αντικατασκοπείας μετατράπηκε σε αυτόνομο τμήμα των υπηρεσιών ασφαλείας ενώ σήμερα είναι το μεγαλύτερο από τα τμήματα της FSB με πάμπολλους πράκτορές τoυ να επιχειρούν στις τάξεις των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων. «Κάτω από τέτοιο καθεστώς διαρκούς επιτήρησης, ο ρωσικός στρατός δεν δημιούργησε ποτέ το είδος των αξιωματικών που θα μπορούσαν να ηγηθούν μιας αποτελεσματικής εξέγερσης», συνοψίζουν οι Σολντάτοφ και Μπορόγκαν.

Τι γίνεται, όμως, με την ίδια την FSB; Σε αντίθεση με τον ρωσικό στρατό, η KGB δημιούργησε έναν από τους πιο ισχυρούς ηγέτες από την εποχή του Στάλιν στη Ρωσία, τον ίδιο τον Βλαντίμιρ Πούτιν. Θα μπορούσαν, οπότε, οι αξιωματικοί της Λουμπιάνκα (έδρα της KGB, κατά τη σοβιετική περίοδο, και της FSB σήμερα) να αποτελέσουν απειλή για τον άνθρωπο που τους κατέστησε πανίσχυρους τα τελευταία πολλά χρόνια; Ο Σολντάτοφ και η Μπορόγκαν εμφανίζονται επιφυλακτικοί και παραθέτουν μια σειρά από λόγους.

Καταρχάς σημειώνουν πως στους κόλπους της FSB έχουν καταγραφεί ελάχιστα κρούσματα αποτελεσματικής εναντίωσης ή απλά διαφωνίας. «Οι ρωσικές υπηρεσίες ασφαλείας ήταν πάντα επιρρεπείς στη διαφθορά, αλλά δεν ήταν ιδιαίτερα έμπειρες στο να δημιουργήσουν αποτελεσματικές βάσεις εξουσίας και δικά τους δίκτυα προστασίας. Λόγω της δομής της FSB οι μεμονωμένοι αξιωματικοί τείνουν να είναι πιστοί στον βαθμό και τη θέση τους, παρά σε συγκεκριμένα ανώτερα στελέχη εντός των υπηρεσιών. Εάν ένας ανώτατος αξιωματικός της FSB χάσει τη δουλειά του, δεν μπορεί να βασίζεται στη συνεχιζόμενη πίστη των πρώην υφισταμένων του», εξηγούν οι δύο δημοσιογράφοι από τη Ρωσία.

Επιπρόσθετα όλοι όσοι απασχολούνται στην FSB γνωρίζουν πολύ καλά πως ανά πάσα στιγμή μπορούν να βρεθούν ξαφνικά στο στόχαστρο του Πούτιν. «Υπάρχουν δεκάδες αξιωματικοί της FSB που έχουν φυλακιστεί με την κατηγορία της διαφθοράς και της προδοσίας (συχνά με ισχυρισμούς περί υποτιθέμενης κατασκοπεία υπέρ των ΗΠΑ). Αν και μερικές φορές οι κατηγορίες είναι πραγματικές, συχνά φαίνεται να υπάρχουν άλλα κίνητρα που καθορίζουν ποιος στοχοποιείται. Στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτοί που κατηγορήθηκαν, συνελήφθησαν από το τμήμα εσωτερικής ασφάλειας της FSB. Ως αποτέλεσμα αυτών των πρακτικών κυριαρχεί εδώ και πολύ καιρό μια διάχυτη κουλτούρα δυσπιστίας εντός της FSB: οι αξιωματικοί των μεσαίων βαθμίδων δεν εμπιστεύονται τους ανώτατους αξιωματικούς και εκείνοι δεν εμπιστεύονται τους υφισταμένους τους».

Επιπλέον, η σημερινή γενιά αξιωματικών της FSB, άνδρες ηλικίας από 30 έως 40 ετών, δεν θυμούνται κανέναν άλλον πρόεδρο πέρα από τον Πούτιν και κανέναν άλλον επικεφαλής πέρα από τον Αλεξαντρ Μπορτνίκοφ ο οποίος διευθύνει την FSB από το 2007. «Αυτές τις μέρες, οι αξιωματικοί της FSB υπηρετούν μόνο τον πρόεδρο, υπακούοντας σε εντολές. Η κύρια αποστολή τους είναι να εξαλείφουν ανελέητα κάθε πιθανή πηγή αντίθεσης ή διαφωνίaς, απλά και ωραία, χωρίς ερωτήσεις. Και η περίοπτη θέση που απολαμβάνουν στη ρωσική κοινωνία τους έχει καταστήσει ακόμη πιο πιστούς στο καθεστώς». 

Η δυσαρέσκεια των «siloviki»

Δεν έχει άδικο ο Τόμας Φρίντμαν να φαντάζεται ότι κάθε άλλο παρά ευχαριστημένοι πρέπει να είναι «siloviki» από το γεγονός πως ο Πούτιν επιδιώκει να τους κατηγορήσει για την εντελώς απρόβλεπτη, ενάντια σε όλες τις εκτιμήσεις, τροπή της εκστρατείας στην Ουκρανία. Και είναι αλήθεια πως αρκετά ανώτατα στελέχη των υπηρεσιών ασφαλείας και πληροφοριών της Ρωσίας ενδέχεται όντως να επιλέγουν να μην αποκαλύπτουν όλη την αλήθεια στον πρόεδρό τους, ειδικά μετά την διαπόμπευση του Σεργκέι Ναρίσκιν, του επικεφαλής της Υπηρεσίας Πληροφοριών Εξωτερικού της Ρωσίας που τόλμησε να εκφράσει ή μάλλον να ψελλίσει κάποιες αμφιβολίες όσον αφορά τις προθέσεις του Πούτιν για την Ουκρανία. Ωστόσο από τη δυσαρέσκεια και τον φόβο η οργάνωση ενός πραξικοπήματος, ειδικά στη Ρωσία του Πούτιν, απέχει πολύ.

Σύμφωνα με τον Σολντάτοφ και την Μπορόγκαν υπάρχει μόνον ένα σενάριο στα πλαίσια του οποίου θα μπορούσε να ανατραπεί εκ των έσω ο Βλαντίμιρ Πούτιν: «Καθώς στερούνται πολιτικής εμπειρίας και ευρείας υποστήριξης οι “siloviki” – τόσο στις υπηρεσίες ασφαλείας/πληροφοριών όσο και στον στρατό – πολύ δύσκολα μπορούν να οργανώσουν και να ηγηθούν ενός πραξικοπήματος. Ούτε είναι πιθανό να επηρεαστούν εάν το λαϊκό συναίσθημα στη Ρωσία στραφεί δραματικά κατά του Πούτιν. Αλλά οι “siloviki” είναι αδίστακτοι όσον αφορά την προστασία των συμφερόντων τους, και υπάρχει τουλάχιστον ένας τρόπος για να χάσουν την πίστη τους: εάν τα οικονομικά προβλήματα της Ρωσίας φτάσουν στο σημείο που οι περιφερειακοί κυβερνήτες της αρχίσουν να συγκρούονται με τον Πούτιν και το οικονομικό σύστημα που συντηρεί το κράτος ασφαλείας του Πούτιν για περισσότερα από 20 χρόνια αρχίσει να καταρρέει, τότε οι “siloviki” μπορεί κάλλιστα να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι το Κρεμλίνο χάνει τον έλεγχο της χώρας και ότι απειλείται και το δικό τους μέλλον. Σε αυτή την περίπτωση, θα μπορούσαν να κάνουν στην άκρη και να το αφήσουν να συμβεί – ή ακόμα και να δώσουν ένα χέρι».