Στο ετήσιο συνέδριο της διεθνούς διαφάνειας Ελλάς παρευρέθηκε ο Γιώργος Α. Παπανδρέου και παρέδωσε ομιλία σχετικά με την δημοκρατία και την διαφάνεια της χώρας μας.
Αναλυτικά η ομιλία του:
Θα ήθελα πρώτα απ’ όλα να ευχαριστήσω τον κύριο Παναγιώτη Μανταλώζη και την κυρία Κατερίνα Σαββαΐδου για την τιμητική τους πρόσκληςη. Έχουμε πράγματι συνεργαστεί στο παρελθόν, ελπίζω και στη συνέχεια για τα θέματα που αφορούν τη διαφάνεια.
Η διαφάνεια, σε σχέση με την δημοκρατία, είναι ένα θέμα που με έχει απασχολήσει σε όλη την πολιτική μου σταδιοδρομία.
Ειδικά στη χώρα μας, η διαχρονική πελατειακή σχέση του πολίτη με την εξουσία, στερεί βασικά κοινωνικά και ανθρώπινα δικαιώματα από τον λαό μας. Αλλά εμποδίζει και τη διαφανή και ουσιαστική αξιοποίηση των υλικών και ανθρωπίνων πόρων της χώρας για δίκαιη αλλά και βιώσιμη ανάπτυξη.
Στο πνεύμα αυτό, πάλεψα και παλεύω, για μια άλλη αντίληψη σε ό,τι αφορά τη λειτουργία του κράτους.
Βασική δημοκρατική αρχή για μένα, είναι να μπορεί να γνωρίζει ο πολίτης που πάνε τα χρήματα του, οι φόροι του, οι κόποι του, να ελέγχει και εν τελεί δημοκρατικά να κρίνει και να αποφασίζει για την κυβέρνηση του.
Άλλωστε, οι πολίτες πλήττονται πρώτα όταν το κράτος δεν λειτουργεί σωστά, όταν διαιωνίζονται πρακτικές που εμποδίζουν τη σωστή διαχείριση του δημοσίου χρήματος, όταν δεν υπάρχει λογοδοσία και αξιοκρατία.
Άρα, η διαφάνεια για μένα, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την δημοκρατία.
Για αυτό και ως πρωθυπουργός, προώθησα μεταξύ άλλων τη στελέχωση του δημοσίου τομέα, με διαδικασίες open.gov, δηλαδή, ανοιχτές αξιοκρατικές διαδικασίες στελέχωσης σε σημαντικές θέσεις ευθύνης, αλλά και άλλες μεταρρυθμίσεις, όπως την Αρχή Καταπολέμησης της Διαφθοράς, την Διαύγεια, την Ηλεκτρονική Συνταγογράφηση, τη Δημόσια Διαδικτυακή Διαβούλευση για τα νομοσχέδια της κυβέρνησης.
Αλλά και σε προηγούμενες κυβερνήσεις στις οποίες συμμετείχα στήριξα τις ανεξάρτητες αρχές, άλλες υπηρεσίες και επιλογές, όπως το ΑΣΕΠ, τα ΚΕΠ, την αποκέντρωση της εξουσίας, που εμπέδωνα τη διαφάνεια.
Τα μέτρα αυτά, είχαν σημαντικό όφελος για το δημόσιο και τελικά, για τον πολίτη. Για παράδειγμα,με την Ηλεκτρονική Συνταγογράφηση, μειώθηκαν οι φαρμακευτικές δαπάνες της χώρας σχεδόν κατά 50%, περίπου 3,5 δις τον χρόνο, όσα δηλαδή μαζεύουμε από τον ΕΝΦΙΑ.
Και βέβαια η Ηλεκτρονική Συνταγογράφηση, όπως και άλλες ηλεκτρονικές υπηρεσίες, συνέβαλαν ουσιαστικά στην εξυπηρέτηση του πολίτη ειδικά την περίοδο αυτή της πανδημίας με την αϋλη συνταγογράφηση και τους εμβολιασμούς.
Και παρότι έχουν γίνει πολλά στην χώρα μας, έχουμε μείνει πίσω σε πολλά ακόμη και κατά καιρούς, η έλλειψη διαφάνειας και λογοδοσίας μας έχει φέρει στο χείλος του γκρεμού.
Αναφέρομαι και στην κρίση του 2009 που κλήθηκα να διαχειριστώ, η οποία σε μεγάλο βαθμό είχε ακριβώς σχέση με την έλλειψη θεσμών διαφάνειας, ελέγχου και λογοδοσίας, επιτρέποντας την αυθαίρετη και σπάταλη αξιοποίηση πόρων του Ελληνικού λαού.
Πληρώνουμε ακόμα και σήμερα αυτές τις πρακτικές και τις συνέπειες τις ζούμε καθημερινά.
Είναι απολύτως απαραίτητο να περάσουμε πια σε ένα νέο μοντέλο διακυβέρνησης. Ένα μοντέλο που να βασίζεται στις αρχές της διαφάνειας, της συμμετοχής, της διαβούλευσης, της λογοδοσίας και της αποκέντρωσης.
Ένα μοντέλο ανοικτής διακυβέρνησης, που έχει στο επίκεντρό του τον πολίτη και στηρίζει τη δημοκρατία, τη σωστή βιώσιμη ανάπτυξη, αλλά και ένα κράτος δικαίου, διαμορφώνει δηλαδή και μία σχέση εμπιστοσύνης με τον πολίτη, κάτι το πολύ σημαντικό.
Γιατί και με την πείρα μου όλα αυτά τα χρόνια, έχω καταλήξει στο εξής συμπέρασμα:
Η διαφθορά, ανοίγει το δρόμο στην καταπάτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και τη ναρκοθέτηση της δημοκρατίας. Δημιουργείται έτσι, ένας φαύλος κύκλος που γεννάει όλο και μεγαλύτερη διαφθορά και όλο και λιγότερη δημοκρατία.
Και αυτό το λέω γιατί η διαφθορά και η πελατοκρατία δημιουργούν ένα πλέγμα πρακτικών που οδηγούν στη συγκέντρωση της εξουσίας και του πλούτου, είτε από την κυβέρνηση, είτε από μια ελίτ, άρα και στην εξάρτηση ή ακόμα και την αιχμαλωσία του πολίτη από αυτό το σύστημα εξουσίας.
Και συμφωνώ πλήρως με τη διαπίστωση της Προέδρου της Διεθνούς Διαφάνειας, Delia Ferreira Rubio:
Τα ανθρώπινα δικαιώματα και η υπεράσπισή τους, δεν είναι απλώς μια ευχή για την καταπολέμηση της διαφθοράς. Οι αυταρχικές προσεγγίσεις καταλύουν τα εχέγγυα ανεξαρτησίας και κάνουν τις προσπάθειες για την καταπολέμηση της διαφθοράς να εξαρτώνται από τις ιδιοτροπίες των ελίτ. Η διασφάλιση ότι οι πολίτες μπορούν να εκφραστούν ελεύθερα και να εργαστούν συλλογικά, ώστε να παραμένουν υπόλογοι οι κυβερνώντες, είναι ο μόνος βιώσιμος δρόμος προς μια κοινωνία χωρίς διαφθορά.
Συμφωνώ λοιπόν, με αυτές τις σκέψεις. Όμως, αυτές οι σκέψεις μας οδηγούν και στη χώρα μας. Που βρίσκεται η Ελλάδα στον σχετικό δείκτη;
Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα, είναι ιδιαίτερα ανησυχητική. Δυστυχώς, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία υπάρχει καθοδική πορεία της χώρας μας στον Δείκτη Δημοκρατίας κατά την τελευταία δεκαπενταετία, με επακόλουθο την κατάταξή της στην προτελευταία θέση μεταξύ των χωρών της Δυτικής Ευρώπης, στον Δείκτη Δημοκρατίας 2020 (Democracy Index) και η ένταξή της στην κατηγορία των «ελαττωματικών δημοκρατιών» (flawed democracies).
Τα δεδομένα αυτά, είναι βαθύτατα προβληματικά για εμάς.
Είναι γεγονός, ότι άνθρωποι δεν κάνουν αυτόματα τη σύνδεση μεταξύ διαφθοράς και δημοκρατίας.
Πώς όμως, μια δημοκρατία μπορεί να λειτουργήσει σωστά όταν η δημόσια διοίκηση στηρίζεται στην πελατοκρατία, όταν η δικαιοσύνη δεν επιτελεί σωστά το ρόλο της, όταν η οικονομία ταλανίζεται από ένα παρασιτικό σύστημα;
Ειδικά στις χώρες με αυταρχικά καθεστώτα, η διαφθορά συνδέεται συχνά με ένα επικίνδυνο παρακράτος που λειτουργεί με βίαιες μεθόδους και πνίγει κάθε φωνή αντίστασης.
Σε πολλές περιπτώσεις όμως, η συγκυρία μπορεί να δημιουργήσει πρόσθετα προβλήματα στη δημοκρατία, ιδιαίτερα σε χώρες όπου δεν λειτουργούν σωστά οι θεσμοί και τα λεγόμενα «checks and balances”. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η περίοδος της πανδημίας.
Στην Ευρώπη, η πανδημία δημιούργησε έκτακτες συνθήκες που έπληξαν τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών, αλλά και ανέδειξε προϋπάρχουσες αδυναμίες του δημοκρατικού συστήματος, όπως και μεγάλες ανισότητες, που παρότι διαφορετικές σε κάθε χώρα, είχαν και πολλά κοινά σημεία.
Στο Συμβούλιο της Ευρώπης, μας απασχόλησε ιδιαίτερα η επίδραση της πανδημίας στη δημοκρατία. Έγινε μια μεγάλη συγκριτική μελέτη για τις επιπτώσεις στα κράτη μέλη και είδαμε ότι η πανδημία επέδρασε, για παράδειγμα, ιδιαίτερα αρνητικά στη λειτουργία των κοινοβουλίων και τη νομοθετική διαδικασία.
Είδαμε, ότι λόγω των έκτακτων συνθηκών, πολλαπλασιάστηκαν οι πράξεις νομοθετικού περιεχομένου που δεν προαπαιτούν τη συμμετοχή της Βουλής, παρά μόνο κατόπιν των αποφάσεων αυτών.
Η διαδικασία ψήφισης των νομοσχεδίων επιταχύνθηκε χωρίς να υπάρχει επαρκής χρόνος για μελέτη και συζήτηση.
Σε κάποιες χώρες, με το πρόσχημα της πανδημίας, επιβλήθηκε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης, που χρησιμοποιήθηκε για τον έλεγχο του κράτους από το κόμμα που βρίσκεται στην εξουσία και τη φίμωση της αντιπολίτευσης, αλλά και την ισχυρή επιρροή στα μέσα ενημέρωσης.
Όλοι αυτοί οι λόγοι, και πολλοί ακόμη, είναι που οδήγησαν το Συμβούλιο της Ευρώπης να αποφασίσει τη δημιουργία της Επιτροπής για τη Δημοκρατία, στην οποία είχα την τιμή να με εκλέξουν πρόεδρο και ελπίζω να μπορέσουμε να συνεργαστούμε και με τη Διεθνή Διαφάνεια πάνω στα θέματα αυτά.
Στην Ελλάδα, ένα πρόβλημα που υπήρχε και προ πανδημίας, είναι η ψήφιση ενός μεγάλου αριθμού τροπολογιών που συνδέονται με άσχετα νομοσχέδια και καθιστούν αδύνατη την παρακολούθηση του κοινοβουλευτικού έργου με τους απαραίτητους κανόνες διαφάνειας.
Ο Αριστοτέλης, επισήμανε από τότε, ότι οι βαθύτερες ανισότητες στις κοινωνίες μας, πλήττουν τη δημοκρατία και αναδεικνύουν την πόλωση και την τυραννία.
Άρα, η ανάγκη ισότιμης πρόσβασης όλων σε ποιοτικές υπηρεσίες στην υγεία, την παιδεία αλλά και σε ψηφιακά εργαλεία, αποτελούν κοινή συνιστώσα και επηρεάζουν καθοριστικά την ποιότητα της δημοκρατίας μας.
Η ποιότητα της δημοκρατίας έχει επίσης να κάνει με την ύπαρξη αποτελεσματικών ασφαλιστικών δικλείδων, με τη διαφάνεια και τη λογοδοσία, με την αυτονομία και τον πλουραλισμό καθώς και την τήρηση κανόνων δεοντολογίας από τα μέσα ενημέρωσης, με τον ουσιαστικό σεβασμό των ανθρωπίνων και κοινωνικών δικαιωμάτων, με την αποτελεσματική λειτουργία της δικαιοσύνης.
Δυστυχώς, σε όλα αυτά, υστερούμε ακόμα στην χώρα μας.
Υπάρχει και το θέμα της τεχνολογίας σε σχέση με τη δημοκρατία. Την τεχνολογία θέλω να την χρησιμοποιήσουμε σαν εργαλείο στην υπηρεσία του πολίτη και όχι στην υπηρεσία της κάθε εξουσίας και μάλιστα, μιας συγκεντρωτικής εξουσίας. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί, όπως είπαμε πριν, για το θέμα των εμβολίων προς όφελος του πολίτη. Ή ακόμα και να έλεγχει την εξουσία σε ό,τι αφορά τη διαφάνεια. Μπορεί όμως να χρησιμοποιηθεί και από αυταρχικά καθεστώτα για τον έλεγχο του πολίτη, της ιδιωτικότητας του και άρα, της παραβίασης βασικών, ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Υπάρχουν ακόμα πολλά νομικά κενά σε σχέση με τον έλεγχο και τη ρύθμιση της χρήσης των «δεδομένων» στην εθνική, ευρωπαϊκή και διεθνή νομοθεσία. Υπάρχει μία συζήτηση γύρω από το θέμα αυτό στο Συμβούλιο της Ευρώπης και παγκοσμίως, για την χρήση της τεχνολογίας με σκοπό την εμβάθυνση της δημοκρατίας ή ενάντια στη δημοκρατία. Από τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης, πως επηρεάζουν οι αλγόριθμοι τα social media, δημιουργώντας πολλές φορές μεγαλύτερες πολώσεις. Και πώς, από την άλλη πλευρά, μπορούν αυτά να αξιοποιηθούν για μία ουσιαστική διαβούλευση με τον πολίτη, ενισχύοντας τη δημοκρατία.
Μία άλλη πρόκληση για την οποία συζητήσατε και ήταν από τα βασικά θέματα της δικής σας συνεδρίασης σήμερα, ένα από τα θέματα που ξεπερνούν τα εθνικά σύνορα, το θέμα της φοροδιαφυγής και των φορολογικών παραδείσων. Ένα θέμα που αντιμετώπισα ως κυρίαρχο την εποχή της κρίσης, γιατί όταν μου ζητούσαν οι εταίροι να ανεβάσω τους φόρους, έλεγα αμέσως ότι και η ΕΕ έπρεπε παράλληλα να πάρει μέτρα για τη φοροδιαφυγή, που έπληττε την Ελλάδα και όχι μόνο.
Θέλω να αναφερθώ με δύο λόγια σε αυτό το θέμα, γιατί και η κυβέρνηση μας τότε προσπάθησε πολύ να δώσει απαντήσεις. Μιλήσαμε με κάποιες χώρες, όπως η Ελβετία, για να υπάρχει διαφάνεια και είχαμε και μία απόφαση στην ΕΕ για την καταπολέμηση της φοροδιαφυγής.
Δώσαμε μάχες στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο για να υπάρχει ένας φόρος επί των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών. Όμως δεν προχώρησαν όσο θα θέλαμε σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Σήμερα συζητούνται όλα αυτά, και στον ΟΑΣΑ και στην Ευρώπη και στο G20, και υπάρχει η πρόταση για την επιβολή ελάχιστου φόρου 15% στις μεγάλες εταιρείες. Υπάρχουν όμως και εκεί προβλήματα, σχετικά με το ποιος θα έχει τα έσοδα από αυτή την φορολόγηση, εκεί που είναι η έδρα της επιχείρησης ή εκεί που πραγματοποιείται η φορολογητέα πράξη; Και βεβαίως, δεν αντιμετωπίζεται το πρόβλημα της φοροδιαφυγής στους φορολογικούς παραδείσους.
Από όλα τα θέματα που ανέφερα, βλέπουμε πώς επηρεάζεται η δημοκρατία παγκοσμίως. Η Oxfam, όπως και εσείς της Διεθνούς Διαφάνειας, έχει ενδιαφέροντα στατιστικά για το πόσο έχει συγκεντρωθεί πλούτος στα χέρια λίγων ανθρώπων, μια τεράστια συγκέντρωση πλούτου που σημαίνει τεράστια οικονομική δύναμη, που τελικά, γίνεται δύναμη πολιτική.
Δύναμη, που είτε μέσω της λειτουργίας των λόμπυ, είτε μέσω της διαφθοράς στη δικαιοσύνη, την αστυνομία τις φορολογικές υπηρεσίες, ακόμη και στο επίπεδο της πολιτικής, επηρεάζει αποφάσεις σε δημοκρατικά πολιτεύματα.
Όλα αυτά λοιπόν, όχι μόνο στερούν σημαντικούς πόρους για κοινωνικά θέματα, για να αντιμετωπιστούν προβλήματα, αλλά υπονομεύουν και τις αναπτυξιακές δυνατότητες κάθε χώρας, και εντέλει, αιχμαλωτίζουν ουσιαστικά τους δημοκρατικούς θεσμούς. Άρα το θέμα του συζητάτε, της φοροδιαφυγής, είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την βιώσιμη ανάπτυξη αλλά και με την ίδια την επιβίωση των δημοκρατιών μας. Είναι λοιπόν κρίσιμο ζήτημα, να προωθήσουμε αποτελεσματικά μέτρα παράλληλα, σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο.
Θέλω να κλείσω με μερικές σκέψεις από την εμπειρία μου. Η Ελλάδα, χαρακτηρίζεται από πολυνομία και από ένα είδος «φέουδων» μεταξύ των Υπουργείων, που δεν επιτρέπει τη σωστή αξιοποίηση των πόρων και ταλαιπωρεί τους πολίτες. Είναι και αυτό μέρος του πελατειακού συστήματος που έχει διαμορφωθεί για να δυσκολεύει τον πολίτη και να τον οδηγεί να ζητάει πολλές φορές το μέσο, τον παράγοντα, τον ισχυρό, ώστε να μπορεί να επιτυγχάνει αποφάσεις, που ουσιαστικά αποτελούν δικαιώματά του.
Έχουμε επίσης δημιουργήσει μέσω των διαδικτυακών ενεργειών και συναλλαγών, τα λεγόμενα big data, τα μεγάλα δεδομένα. Αυτά θα έπρεπε να είναι προσβάσιμα για όλο τον κόσμο, όχι βέβαια τα προσωπικά, τα ιδιωτικά, αλλά τα στατιστικά δεδομένα, για παράδειγμα στο χώρο της υγείας, ώστε να μπορούν να αξιοποιηθούν από τους πολίτες και τις εταιρείες για έρευνα ή για να αναπτύξουν νέα startups. Θα έπρεπε οι μελέτες που γίνονται σε κάθε υπουργείο να συγκεντρώνονται, και τα στοιχεία τους να αξιοποιούνται από το Εθνικό Κέντρο Δημόσιας Διοίκησης, ώστε να συμβάλουν στην εκπαίδευση των δημοσίων υπαλλήλων αλλά και να είναι διαθέσιμα στους πολίτες. Όλη η πληροφόρηση προσβάσιμη από τους πολίτες, και όχι μόνο αυτή που παράγεται από το δημόσιο και όχι μόνο.
Ένα άλλο ζήτημα, είναι κάτι που επίσης συζητήσατε αρκετά σήμερα. Είναι η όλο και περισσότερη ψηφιοποίηση των υπηρεσιών στη χώρα μας. Θα έλεγα ότι αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό ζήτημα, αλλά μαζί θα πρέπει να υπάρξει και η απλοποίηση των διαδικασιών. Δεν αρκεί να ψηφιοποιήσουμε τις δαιδαλώδεις διαδικασίες, πρέπει να τις απλοποιήσουμε και να καταργήσουμε διαδικασίες στη δημόσια διοίκηση.
Τέλος, το θέμα της δημοκρατίας, της διαφάνειας και της χρήσης των νέων τεχνολογιών, πρέπει να αποτελεί μέρος της εκπαίδευσης, της παιδείας μας. Δυστυχώς, το μάθημα για την αγωγή πολίτη, όπως και η κοινωνιολογία καταργήθηκαν πρόσφατα. Μεγάλο λάθος, γιατί ένας από τους βασικούς ρόλους της παιδείας είναι να διαμορφώνει δημοκράτες πολίτες.
Το λέω αυτό, γιατί η βελτίωση της δημοκρατίας είναι συνεχής αγώνας, δημιουργικός και συλλογικός. Είναι σημαντικό να ευαισθητοποιείται ο πολίτης, να είναι μέρος αυτής της διαδικασίας, του αγώνα για την εμβάθυνση της δημοκρατίας.
Χωρίς τον πολίτη, δεν νοείται η δημοκρατία. Δεν μπορούμε να περιμένουμε την επιφοίτηση κάποιου μεσσία, κάποιου σωτήρα, ο οποίος θα έρθει να μας λύσει τα προβλήματα. Αυτή είναι και η βασική αρχή των Αρχαίων Ελλήνων, της έννοιας της δημοκρατίας, της συλλογικής απόφασης, ότι εμείς καθορίζουμε τη μοίρα μας και ελέγχουμε την εξουσία, ιδιαίτερα τη συγκέντρωση της εξουσίας και την αυθαίρετη χρήση της εξουσίας, που κατά τους Αρχαίους Έλληνες ήταν και ανάθεμα προς τους θεούς.
Θέλω να σας ευχαριστήσω και πάλι για την μεγάλη προσπάθεια που κάνει η Διεθνής Διαφάνεια, όχι μόνο στην χώρα μας αλλά και διεθνώς, να ευχαριστήσω και τους ανθρώπους της Διεθνούς Διαφάνειας εδώ στην Ελλάδα, που κάνουν πολύ καλή δουλειά. Να ξέρετε ότι, είναι μια προσπάθεια, στην οποία διαχρονικά συμβάλω και θα συνεχίσω να συμβάλω, για τη διαφάνεια και τη δημοκρατία.
Σας ευχαριστώ.
