Όταν κανείς ακούει τη λέξη “όπερα” αυτόματα ο νους του ταξιδεύει σε κάτι μεγαλειώδες: Εντυπωσιακές σκηνές, ακριβά σκηνικά και κοστούμια, σε συνδυασμό με εκπληκτικές ερμηνείες: Η κλασσική μουσική και η όπερα, από πάντα χαρακτηρίζονταν ως ένα εκλεπτυσμένο, υψηλής ποιότητας και σημασίας πολιτιστικό καλλιτεχνικό αγαθό. Παρόλα αυτά υπήρξε μια περίοδος που σπουδαίοι καλλιτέχνες της όπερας ταυτίστηκαν με τον ναζισμό, καθώς κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Χίτλερ εργαλειοποίσε την όπερα για να προπαγανδίσει τα ιδεολογήματά του.
Η όπερα του Βάγκνερ
Είναι πάρα πολλοί όσοι έχουν γράψει την βιογραφία του Βάγκνερ και ακόμη περισσότεροι όσοι έχουν προσπαθήσει να αναλύσουν μουσικά τα έργα του. Το γεγονός αυτό δεν είναι τυχαίο, καθώς αποτελεί έναν από τους σπουδαιότερους συνθέτες της εποχής του ενώ ταυτόχρονα, λέγεται πως ήταν ο αγαπημένος συνθέτης του Χίτλερ. Πράγματι, ο Βάγκνερ επί ενθικοσοσιαλισμού είχε αποθεωθεί. Μπορεί το έργο του σαν καλλιτεχνικό μόρφωμα να κατέχει εξέχουσα θέση στο παρόν, σαν πνευματικοπολιτικό γεγονός όμως ανήκει στην ιστορία, αποτελεί αντικείμενο μιας ιστορικά αποστασιοποιημένης συνείδησης.
Μπορεί το λεγόμενο «καθοδηγητικό μοτίβο» (leitmotiv) να ήταν είναι μουσικά σπουδαίο καθώς συνδυάζει την μουσική με την δραματουργία με έναν απίστευτο τρόπο, όμως ο τρόπος που ερμηνευθήκαν τα έργα του Βάγκνερ από τον Χίτλερ κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ταύτισαν για πολλούς το έργο του με την ιδεολογία του ναζισμού. Μάλιστα μέχρι και σήμερα τα έργα του θεωρούνται απαγορευμένα στο Ισραήλ, παρόλες τις προσπάθειες που έχουν γίνει για “απενοχοποίησή” τους. Αλλά ο Χίτλερ είχε βρει ό,τι χρειαζόταν μέσα στις όπερες του Βάγκνερ για να στηρίξει τις προπαγανδιστικές του εκστρατείες: Ο Βάγκνερ ήταν λάτρης του Άρτουρ Σοπενχάουερ, ενώ κατά καιρούς εξέφραζε αντισημιτικές απόψεις.
Μάλιστα, η βαγκνερική όπερα «Οι αρχιτραγουδιστές της Νυρεμβέργης» επιλέχτηκε από τον ίδιο τον Χίτλερ να ανέβει από την Κρατική Όπερα του Βερολίνου, σηματοδοτώντας την ίδρυση του Τρίτου Ράιχ.
Ο Χίτλερ είχε ανακηρύξει το 1933 τη Νυρεμβέργη ως την κατεξοχήν «πόλη για τις εκδηλώσεις του ναζιστικού κόμματος», γεγονός που μόνο τυχαία δεν έγινε. Η πόλη, συγκέντρωνε όλα τα απαιτούμενα χαρακτηριστικά ώστε να αποτελέσει το κέντρο της Αρείας Φυλής, όπου εκεί ο Χίτλερ μπορούσε να κάνει τις προπαγανδιστικές του εκδηλώσεις.
Εργαλειοποίηση και του Μπετόβεν
Δεν ήταν μόνο το έργο του Βάγκνερ που προσπάθησε να εργαλειοποιήσει ο Χίτλερ. Ο Μπετόβεν ήταν ίσως ο πιο αναγνωρισμένος γερμανικής καταγωγής συνθέτης της μεταβατικής περιόδου από τον ρομαντισμό στην αναγέννηση. Παρότι ο Μπετόβεν δήλωνε υπέρμαχος των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης του 1789, άρα εκ των πραγμάτων ήταν ανθρωπιστής, ο Χίτλερ, βρήκε και πάλι έναν τρόπο να τον εργαλειοποιήσει: Γιατί ο Μπετόβεν συμβόλιζε έναν γερμανικό θρύλο, έναν μουσικό της Αρίας Φυλής. Στο πρόσωπό του μπορούσε ο Χίτλερ να αποτυπώσει όλο το αφήγημα της “ανωτερότητας “που προπαγάνδιζε η ναζιστική Γερμανία. Μάλιστα, κατά τους εορτασμούς της κατάληψης της Αυστρίας το 1938, η όπερα “Φιντέλιο” ηχούσε παντού.
Ωστόσο, μάλλον η εργαλειοποίηση του Μπετόβεν απέτυχε, καθώς δεν ήταν λίγα τα κινήματα και οι δημοκρατικοί θεσμοί που εξέφρασαν τις αξίες τους μέσα από το έργο του σπουδαίου συνθέτη. Εννοείται πως έργα σπουδαίων Εβραίων συνθετών, όπως του Μέντελσον, ήταν απαγορευμένα από την ναζιστική Γερμανία.
Μουσική και πολιτική μια σχέση άμεση με πολλαπλές ερμηνείες
Είναι σίγουρο πως ακόμη και σήμερα η μουσική έχει συχνά μια πολιτική διάσταση, είτε εξαιτίας των στίχων, είτε εξαιτίας της πολιτικής τοποθέτησης των ίδιων των δημιουργών. Πάντως, όσον αφορά την περίπτωση του εθνοσοσιαλιστικού κόμματος και την ταύτιση σπουδαίων δημιουργών με την ιδεολογία των ναζί, είναι αδύνατον να μπορέσει να γίνει ταύτιση, καθώς οι συγκεκριμένοι δημιουργοί έζησαν σε διαφορετικές εποχές και κοινωνίες οπότε οι ιδέες που εκφράζονται μέσα από τα έργα τους μπορούν να ερμηνευθούν μόνο υπό το πρίσμα της εκάστοτε χρονικής συγκυρίας.
Άννα Σαϊνίδου
