Με αφορμή την επέτειο της Γενοκτονίας των Ποντίων
Του Βλάση Αγτζίδη
(διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας ΑΠΘ, μαθηματικός)
1. Υπήρξε γενοκτονία των Ποντίων; Γιατί κάποιοι το αρνούνται…
Είναι πλέον αποδεδειγμένο ιστοριογραφικά ότι ο μετασχηματισμός της Εγγύς Ανατολής έγινε
με σκληρές εθνικές εκκαθαρίσεις. Φορέας των βίαιων πράξεων ήταν οι Νεότουρκοι
εθνικιστές και οι κεμαλικοί που τους διαδέχτηκαν. Όσον αφορά το διεθνές δίκαιο, οι εθνικές
αυτές εκκαθαρίσεις χαρακτηρίζονται Γενοκτονία με βάση τη σχετική νομολογία που εισήχθη
από τον ΟΗΕ το 1948. H πρόσφατη έκδοση από τις εκδόσεις Harvard της μελέτης των
Benny Morris και Dror Ze΄evi με τίτλο «The Thirty-Year Genocide Turkey’s Destruction of Its
Christian Minorities, 1894–1924» επιβεβαιώνει με τον πλέον αυστηρά ακαδημαϊκό τρόπο
αυτό που η Βουλή των Ελλήνων ομόφωνα έλαβε υπόψη το 1994 (μόνο για Πόντο) και το
1998 (για το σύνολο της Μικράς Ασίας). Τότε καθιερώθηκαν οι δύο ημέρες Μνήμης για τη
Γενοκτονία που υπέστησαν οι ελληνικοί πληθυσμοί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τον
ακραίο μιλιταρισμό, που εξέφραζαν οι Νεότουρκοι και οι κεμαλικοί στη συνέχεια. Τότε, με
70 χρόνια καθυστέρηση, το ελληνικό πολιτικό σύστημα έκανε το καθήκον του κλείνοντας σε
συμβολικό επίπεδο τις διαφορές που το χώριζαν με τον ελληνισμό της Ανατολής.
Aυτοί που αρνούνται το νομικό χαρακτηρισμό «Γενοκτονία» για τις εθνικές εκκαθαρίσεις
ανήκουν σε δύο κατηγορίες. Είτε δεν έχουν μια ολοκληρωμένη εικόνα, είτε είναι
στρατευμένοι με την άλλη πλευρά κατά το πρότυπο των Αρνητών του Ολοκαυτώματος.
2. Τι απώλειες υπήρξαν;
Δεν θα μάθουμε ποτέ τον ακριβή αριθμό των θυμάτων. Γιατί ποτέ κανείς δεν φρόντισε να
τους καταγράψει όσο ακόμα ζούσε η πρώτη γενιά. Οπότε οι αριθμοί που έχουν επικρατήσει
έχουν μόνο συμβολικη αξία.
Μπορούμε όμως να κάνουμε μια εκτίμηση για τον αριθμό των θυμάτων στο σύνολο των
Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας [Μικρά Ασία (Πόντος, Ιωνία, Βιθυνία,
Καππαδοκία κ.ά.) και Ανατολική Θράκη]. Υπολογίζουμε με βάση τις διαθέσιμες στατιστικές
ότι προ του 1914 και της έναρξης του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου οι Έλληνες ανέρχονταν σε
2.2 περίπου εκατομμύρια. Την ίδια στιγμή ο ελλαδικός πληθυσμός ήταν 4,5 εκατομ. Η
επόμενη απογραφή (των προσφύγων πλέον) θα γίνει στην Ελλάδα το 1928 και θα
καταγραφούν 1,25 εκατομ. άτομα. Λαμβάνοντας υπόψη την φυγή μεγάλου μέρους των
Ελλήνων στη Ρωσία αλλά και χώρες της Δύσης, εκτιμάμε ότι ο συνολικός αριθμός των
θυμάτων σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία κυμαίνεται μεταξύ 700-800.00 ατόμων.
3. Γιατί η Τουρκία αρνείται να αναγνωρίσει -μετά τους Αρμένιους- και την
γενοκτονία των Ποντίων;
Η Τουρκία έχει μεγάλη δυσκολία να συμφιλιωθεί με το παρελθόν των ιδρυτών της.
Μπορεί από τυπική άποψη να μη φέρει άμεση ευθύνη για τις Γενοκτονίες, εφόσον
ιδρύθηκε ως εθνικό κράτος το 1923, αλλά φαίνεται ότι το βάρος της κληρονομιάς το
έχει εσωτερικεύσει και το έχει μετατρέψει σε ιδρυτικό της μύθο.
Το σοβαρότερο πρόβλημα που έχει να αντιμετωπίσει είναι η Γενοκτονία των
Αρμενίων γιατί στην περίπτωση αυτή πρέπει να καταβάλλει τεράστιες αποζημιώσεις
στους απογόνους τους, κατά το πρότυπο των Ναζί στους Εβραίους. Με τους Έλληνες
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας( Πόντιοι, Ίωνες, Ανατολικοθρακιώτες κ.α.) τα
πράγματα είναι διαφορετικά. Εδώ δεν υπάρχουν οικονομικές διεκδικήσεις, εφόσον με
τη Συνθήκη της Άγκυρας του 1930, τα δύο κράτη συμφώνησαν να ανατλλάξουν τους
ρόλους έναντι ανταλλαγμάτων. Έτσι ο αντίδικος των Ελλήνων προσφύγων της
Μικρασιατικής Κατστροφής είναι το ελληνικό κράτος. Για την Τουρκία υπάρχει
μόνο το ηθικό μέρος και πολύ δύσκολα θα συμφιλιωθεί με την ιδέα ότι η σύγχρονη
Τουρκία χτίστηκε πάνω στα κόκκαλα εκατομμυρίων ανεπιθύμητων ανθρώπων.
4. Ποιο ήταν το πολιτικό προφίλ των Ποντίων προσφύγων;…
Οι Πόντιοι υπήρξαν ένας φιλελεύθερος αντιμοναρχικός πληθυσμός καθ’ όλη τη
διάρκεια του Μεσοπολέμου. Υπήρξαν απ΄ τους βασικούς υποστηρικτές του εργατικού
κινήματος και της Αριστεράς. Ποιος μπορεί να ξεχάσει τον Τραπεζούντιο Γεώργιο Σκληρό
πρωτοπόρο της μαρξιστικής σκέψης στην Ελλάδα και πατέρα της ελληνικής κοινωνιολογίας.
Ποιος μπορεί να ξεχάσει τον εκ Σοχούμι του Καυκάσου Ανδρόνικο Χαϊτά, γενικό γραμματέα
του ΚΚΕ που φυλακίστηκε για τα ιδανικά του, καθώς και το μέλος του Π.Γ. Κωνσταντίνο
Ευτυχιάδη, που και οι δύο εκτελέστηκαν στην ΕΣΣΔ κατά τη διάρκεια των σταλινικών
εκκαθαρίσεων (1937-38). Ή τον ιδρυτή της ΕΔΑ Γιάννη Πασαλίδη, τον Μήτσο Παρτσαλίδη,
τον πρώτο κόκκινο δήμαρχο στην Ελλάδα ή τον Μάρκο Βαφειάδη, αλλά και τόσους άλλους
χιλιάδες αγωνιστές και αγωνίστριες της Εθνικής Αντίστασης και του εργατικού κινήματος.
Αλλαγές στην πολιτική συμπεριφορά ενός μικρού μέρους θα συμβεί την περίοδο της
Κατοχής στη Βόρεια Ελλάδα, όταν μαζί με κάποιους ντόπιους, κάποιους Βλάχους και
Σαρακατσάνους, κάποιους Θρακιώτες κ.ά θα επανδρώσουν τα δωσιλογικά σώματα.
Στην πρόσφατη ιστορία, οι Πόντιοι προκάλεσαν το ενδιαφέρον όταν από τα μέσα τις
δεκαετίας του ’80 διατύπωσαν τις απόψεις για την ιστορία με διαφορετικό τρόπο από αυτές
που κυριαρχούσαν τότε. Παράλληλα με ριζοσπαστικές παρεμβάσεις αμφισβήτησαν την
κατασκευασμένη λήθη που είχε επιβληθεί επί της προσφυγικής μνήμης, τόσο από τις ελίτ
όσο και από τις κυρίαρχες τάσεις της Αριστεράς. Επί της ουσίας, οι Πόντιοι εκπροσωπώντας
το σύνολο των προσφύγων του 1922, διεμβόλισαν με τις ιδέες τους και τις διεκδικήσεις όλα
τα κυρίαρχα δόγματα για το τι συνέβη στην οθωμανική Ανατολή την περίοδο 1908-1923.
Ακριβώς γι αυτό δεν ήταν εύκολο να αναπροσαρμοστούν οι αντιλήψεις.
Την αρχική αμηχανία διαδέχτηκε μια επιθετική πολιτική που είχε ως αιχμή την Άρνηση της
Γενοκτονίας. Εκτιμώ ότι το ρεύμα αυτό έχει υποχωρήσει και χάρις στη διεθνή ιστοριογραφία
που έχει απαντήσει στα ζητήματα αυτά, θα έρθει μια περίοδο ουσιαστικής επικοινωνίας των
διάφορων ξεχωριστών τάσεων.
Όσον αφορά την ακροδεξιά που προσπαθεί να οικειοποιηθεί τα γεγονότα και τους
πληθυσμούς, είναι κάτι σαν φάρσα. Γιατί οι πολιτικοί τους πρόγονοι είναι υπεύθυνοι για την
εγκατάλειψη των Ελλήνων της Ανατολής στο έλεος των Τούρκων εθνικιστών, αλλά και για
την σκληρή αντιπροσφυγική συμπεριφορά του Μεσοπολέμου που είχε θύματα, πυρπολήσεις
οικισμών και πολλές βάρβαρες πράξεις εις βάρος των απόκληρων.
Ειδικά λίγο παλιότερα, η Χρυσή Αυγή που είναι Νεοναζί, θα έπρεπε να είναι οι
τελευταίοι που θα τολμούσαν να επιχειρήσουν την οικειοποίηση. Γιατί σήμερα γνωρίζουμε
καλά τη γενεαλογία του ναζισμού. Γνωρίζουμε πλέον ότι οι νεοτουρκικές γενοκτονικές
πρακτικές υπήρξαν το πρότυπο για τους Ναζί. Με τους Νεότουρκους είχαν συνδεθεί πολλά
σημαίνοντα στελέχη των Ναζί, όπως ο διοικητής του Άουσβιτς Ρούντολφ Ες, καθώς και ο
Χάινριχ Χίμλερ. Από τις αρχές τις δεκαετίας του ΄20 ο Χάινριχ Χίμλερ συζητούσε με
Τούρκους φίλους του για «τουρκικές λύσεις» στα προβλήματα της Γερμανίας.» Σε μια
κομματική συγκέντρωση το 1927, ο ίδιος ο Αδόλφος Χίτλερ –ο ήρωας και το πρότυπο για
τους Χρυσαυγίτες- παραλλήλιζε τους Έλληνες και τους Αρμένιους της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας με τους Εβραίους λέγοντας: «Έχουν εκείνα τα συγκεκριμένα επαίσχυντα
χαρακτηριστικά που καταδικάζουμε τους Εβραίους».
Η εικόνα που είχε ο Χίτλερ για τον Μουσταφά Κεμάλ είναι γνωστή από παλιά και
κυρίως μέσα από το έργο του κεμαλικού δημοσιογράφου και συγγραφέα Falih Rıfkı Atay
όπου στο βιβλίο του υπό τον τίτλο Cankaya γράφει ότι με τουρκική αντιπροσωπεία
επισκέφτηκαν τον Χίτλερ για τα 50κοστά του γενέθλια. Ο Χίτλερ απευθυνόμενος προς
αυτούς ανέφερε τον Μουσταφά Κεμάλ ως δάσκαλό τους λέγοντας: «…ο Mουσολίνι ήταν ο
πρώτος του μαθητής κι εγώ (δηλ. ο Χίτλερ) είμαι ο δεύτερος μαθητής του».
5. Η αλήθεια, πάντως, είναι πως για κάποιο τουλάχιστον διάστημα και στη
χώρα μας έμοιαζαν με …ξένοι.
Οι Πόντιοι είναι τμήμα των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής και όχι
κάτι το διαφορετικό. Ο μεγάλος λαογράφος Ηλίας Πετρόπουλος, τους περιέγραψε ως
εξής: «Οι πόντιοι άρχισαν να καταφθάνουν μετά τους βαλκανικούς πολέμους και,
κυρίως, μετά την λεγόμενη Μικρασιατική Καταστροφή. Οι τελευταίοι μας ήρθανε από
την Σοβιετική Ένωση το 1940, σαν ένα πεσκέσι του Στάλιν. Δηλαδή, οι πόντιοι είναι
επήλυδες, είναι ξενόφερτοι, είναι πρόσφυγες. Οι ελλαδικοί νεοέλληνες δεν συμπαθούν
τους πρόσφυγες. Και ακριβώς: τα αντιποντιακά ανέκδοτα που σήμερα κυκλοφορούν,
εκφράζουν (σε τελικήν ανάλυση) την αντιπάθεια των γηγενών κατά της
πολυπληθέστερης προσφυγικής ομάδας που εγκαταστάθηκε στη χώρα μας…»
Αυτό που θα μπορούσε να κάνει η Ελλάδα για τους Πόντιους αλλά και όλους τους πρόσφυγες
της Μικρασιατικής Καταστροφής είναι ευνοήσει την ανάδειξη της προσφυγικής μνήμης -ως
το καλύτερο σχολείο για την αντιμετώπιση των επικίνδυνων ρευμάτων που
επανεμφανίστηκαν στην πατρίδα μας και στην Ευρώπη.
Να δημιουργηθούν τα δύο μεγάλα μουσεία για τον προσφυγικό ελληνισμό. Ένα στη
Θεσσαλονίκη, στο στρατόπεδο του Παύλου Μελά και το άλλα στην Αθήνα, στις προσφυγικές
πολυκατοικίες. Επίσης να αναδειχθεί ως τόπος ιστορικής μνήμης τα «απολυμαντήρια της
Αρετσούς» στη Θεσσαλονίκη, όπου από το 1918 έως το 1923, περισσότεροι από 20.000 πρόσφυγες έχασαν τη ζωή τους στο προθάλαμο της «μητέρας-πατρίδας», καθώς και το
Μακρονήσι όπου το 1922-23 λειτούργησε ως καραντίνα για δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες.
Επίσης υπάρχουν και τα κοινωνικά προβλήματα που σχετίζονται με τους παλιννοστούντες
ομογενείς από την πρώην ΕΣΣΔ. Προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν με την δέουσα
προσοχή και ευαισθησία, γιατί οι ομογενείς μας αυτοί ήταν πρόσφυγες της Μικρασιατικής
Καταστροφής που εγκλωβίστηκαν στην ΕΣΣΔ, η Ελλάδα απαγόρευσε την κάθοδό τους και ο
Στάλιν τους κατακρεούργησε…
Ο Βλάσης Αγτζίδης είναι διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας ΑΠΘ, μαθηματικός.
#menoume_speedy
